Di tích còn lại là phía trước cổng, hai bên tả hữu có nhà bia cao hơn 3 m khắc chữ "khuynh cái hạ mã", trong đó có hai con lân cao hơn ba mét đúc bằng vôi ốc, án ngự hai bên trông rất bề thế và cổ kính (ngày nay chỉ còn một con). Xung quanh Văn Miếu là những vườn xoài tượng, gốc to 3-4 người ôm không xuể. Trong những năm tháng chiến tranh, do ảnh hưởng của bom đạn, các vườn xoài đã tàn lụi hết. Hồi ấy, hầu hết cột kèo đều bị dỡ bỏ, lớp làm hàng rào, lớp làm củi đốt. Người dân Vĩnh Phú dùng tám cây cột lớn của Văn Miếu để dựng đình thờ Thành Hoàng làng ở xóm Dưới, nhưng rồi cũng bị bom pháo tàn phá đổ sập. Theo nhà nghiên cứu tuồng Vũ Ngọc Liễn, ngoài Văn Miếu, ở Bình Định còn có 6 Văn Chỉ được phân bố ở các huyện: Tuy Phước, An Nhơn, Hoài Nhơn, Hoài Ân, Bình Khê (Tây Sơn) và Phù Mỹ. Văn Miếu hay Văn Chỉ đều là nơi tập hợp các văn tài trong xứ, chỉ khác là Văn Miếu ở Nhơn Thành do cấp tỉnh quản lý (đền văn), còn Văn Chỉ là do cấp huyện quản lý (chốn văn). Văn Miếu, Văn Chỉ nào cũng dành riêng một bàn thờ với bốn chữ lớn "Vạn thế sư biểu" (Bậc thầy của muôn đời) để tôn vinh đức Khổng Tử. Song thực chất của Văn Miếu Nhơn Thành cũng như Văn Chỉ ở các nơi khác là nhằm tập hợp các nhà khoa bảng đã thành đạt có trách nhiệm chăm sóc, khuyến khích, dìu dắt các lớp hậu bối. Các Văn Miếu, Văn Chỉ trên đã đóng góp rất nhiều sĩ tử giỏi cho Trường thi Bình Định. Trong 65 năm tồn tại, Trường thi Bình Định đã tiến hành 22 khoa thi, chọn lọc được 342 vị cử nhân, trong đó Bình Định chiếm đến 194 vị với 12 thủ khoa. Hai huyện có nhiều cử nhân nhất là Tuy Phước với 63 vị và An Nhơn với 55 vị. Khoa thi nào cũng vậy, các thí sinh Bình Định trước khi bước vào cổng trường thi hương đều phải qua sát hạch thử ở các Văn Chỉ huyện. Tại Văn Chỉ huyện Tuy Phước (nằm ở thị trấn Tuy Phước hiện nay) còn lưu giữ nhiều di vật, đặc biệt có bảng đá quí khắc tên và hành trạng đỗ đạt của các nhà khoa bảng tiền bối từ tiến sĩ, cử nhân, đến tú tài. Rất có thể tại Văn Miếu Nhơn Thành thời xưa cũng có lưu giữ tên tuổi và hành trạng đỗ đạt của các vị khoa bảng trong cả tỉnh, nhưng do thời gian và chiến tranh tàn phá nên ngày nay đã không còn. Ngoài ra, cứ ba năm một lần, ở Bình Định hồi ấy còn có lệ "hát Văn Miếu". Mỗi lần "hát Văn Miếu" là một cuộc đua tài sôi động của các nghệ sĩ ở các gánh hát bội trong toàn tỉnh. Chỉ có Văn Miếu ở thôn Vĩnh Phú, xã Nhơn Thành, mới tổ chức hát bội thành lệ, còn các Văn Chỉ thì không thành lệ mà chỉ tổ chức hát mừng vào những dịp thuận tiện, như hát mừng sĩ tử huyện nhà đỗ đạt cao chẳng hạn. Lệ hát Văn Miếu do Hội đồng quản trị Văn Miếu tiến hành theo qui định. Các nghệ sĩ hát bội ở các gánh hát căn cứ vào kịch mục sẽ diễn mà đăng ký nghệ sĩ thủ vai. Hội đồng quản trị Văn Miếu sẽ sắp xếp, chỉ định vai vế vở diễn, ai diễn trước, ai diễn sau. Kết thúc cuộc thi, Tổng đốc Bình Định ký bằng ban thưởng danh hiệu Chánh ca hay Phó ca cho các nghệ sĩ đoạt giải cao. Các nghệ sĩ tên tuổi của Bình Định, như Chánh ca Ghình, Chánh ca Đựng, Phó ca Á, Phó ca Chạng… đều là các tên tuổi được tôn vinh từ "hát Văn Miếu" ở Nhơn Thành. Trải bao thăng trầm của thời gian và chiến tranh tàn phá, ngày nay Văn Miếu ở Nhơn Thành chỉ còn lại tấm bình phong đắp nổi hình con nghê đá cõng phong thư lỗ chỗ vết đạn, một con lân cao hơn hai mét và bia "Khuynh cái hạ mã" ở trước cổng. Toàn bộ Văn Miếu đã bị đổ nát, người dân Vĩnh Phú cho xây lại trên nền cũ một ngôi đình nhỏ bé để thờ cúng vào dịp thanh minh, lễ, tết… Hiện nay Văn Miếu được làng giao cho cha con ông Mai Đức An coi giữ và cúng tế hàng năm. Trong ý thức của phần lớn thế hệ người dân địa phương, đều không còn hiểu được giá trị to lớn của Văn Miếu mà chỉ biết đó như là ngôi đình làng để thờ cúng. Với phong trào khuyến học, khuyến tài mà Đảng và Chính phủ đang phát động, thiết nghĩ tỉnh Bình Định nên khẩn trương khôi phục lại Văn Miếu để con cháu thấy được truyền thống trọng hiền tài của ông cha mà chăm lo sự học, đặc biệt là ý thức khuyến học đến từng dòng họ, từng gia đình làng xã nhằm nuôi dưỡng ý chí ham học hỏi của quê hương. . Mai Thìn
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
