Thập kỷ 90 của thế kỷ XX được mệnh danh là Thập kỷ thế giới phát triển văn hóa, do UNESCO (Tổ chức văn hóa, khoa học và giáo dục Liên hợp quốc) phát động. Ở nước ta, Chính phủ đã có quyết định thành lập Ủy ban Thập kỷ thế giới phát triển văn hóa của Việt Nam, trong đó có một trong những chương trình hàng đầu là khẳng định và đề cao bản sắc văn hóa dân tộc.

Trong một bức thư gửi cho Hội nghị báo chí xuất bản, Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã nhấn mạnh: "Nói đến văn hóa là nói đến dân tộc, một dân tộc đánh mất truyền thống văn hóa và bản sắc dân tộc thì dân tộc ấy sẽ mất tất cả".

Như vậy, bắt đầu từ năm 1992 - năm mở đầu cho thập kỷ phát triển văn hóa, Việt Nam đã hội nhập với thế giới trong một dòng chảy tìm lại, về với cội nguồn dân tộc mình: PHONG TRÀO VỀ NGUỒN.

Về nguồn là tìm đến những gì tốt đẹp nhất, cao quí nhất, xuyên suốt chiều dài lịch sử của dân tộc và trở thành truyền thống dân tộc. Như vậy, khẳng định và đề cao bản sắc văn hóa dân tộc không gì bằng văn hóa dân gian (VHGD) của dân tộc đó. Bởi vì VHDG là văn hóa của cộng đồng. Những giá trị VHDG còn được giữ gìn và lưu truyền đến chúng ta ngày hôm nay như là chứng tích của bản lĩnh, sức sống và trí tuệ tuyệt vời của một cộng đồng người vậy.

VHDG là văn hóa của cộng đồng. Nhưng đó là một kiểu cộng đồng mang bản sắc riêng của địa phương sinh thành, của một tộc người ở địa bàn cư trú. Đây chính là một trong những yếu tố bền vững làm cho VHDG trường tồn với thời gian.

Người dân Bình Định có quyền tự hào về vốn VHDG lâu đời của mình. Văn hóa Chăm hàng ngàn năm in bóng lên những tháp Chàm uy nghi, cổ kính. Những vũ điệu dân gian như linh hồn sống ẩn hiện trên những phù điêu khắc chạm nên tấm thân ngà ngọc của những vũ nữ Chăm. Không phải ngẫu nhiên mà nền văn hóa Chăm được sự quan tâm của nhiều học giả nước ngoài và UNESCO như: Trương Đình Quang, Trần Văn Khê, G.Maspéro, E.H.Ađkin, A.Mauric... Mới đây, những phát hiện về khảo cổ học ở Động Cườm (Hoài Nhơn) đã cho thấy, trầm tích văn hóa Chăm, văn hóa Sa Huỳnh ở Bình Định rất dồi dào.

Và mỗi dịp xuân về, hội lễ Đống Đa mồng 5 tháng Giêng hàng năm nườm nượp bước chân người, như gợi nhớ lại một thời oai hùng của người anh hùng áo vải Tây Sơn-Nguyễn Huệ. Một sinh hoạt hội lễ dân gian đầy tính văn hóa truyền thống và mang bản sắc địa phương rõ nét. Ai đó có về hội lễ Đống Đa, xem con cháu của Quang Trung biểu diễn những đường roi, thế võ trong tiếng trống trận Tây Sơn mới hiểu hết ý nghĩa của những câu ca ấy.

Tiềm năng VHDG Bình Định là tổng thể các nền văn hóa các dân tộc anh em sống trên đất Bình Định: Kinh (Việt), Chăm, Bana, Hơrê... Mỗi dân tộc đều có nền VHDG của mình, mang bản sắc của riêng mình, góp phần làm phong phú cho văn hóa của cả tỉnh. Chỉ lấy riêng mối quan hệ giữa hai dân tộc Việt và Chăm làm thí dụ, ta cũng tìm thấy sự đa dạng đó. Mối giao lưu văn hóa giữa hai dân tộc làm cho VHDG Bình Định thêm hương, thêm sắc.

Thật là có tội với tiền nhân nếu như chúng ta để cho vốn VHDG ấy ngày bị mai một đi. Thật là xót xa cho chúng ta và cho thế hệ mai sau, khi những tháp Chàm cổ bị đào xới, phá hoại hay bị bào mòn theo năm tháng, những di tích lịch sử bị lãng quên. Chúng ta đều biết những tháp Chàm đã là nguồn cảm hứng vô tận cho nghệ thuật, cho Chế Lan Viên viết nên tập thơ "Điêu tàn" từ tuổi 16. Văn Cao, trong một chuyến hành hương về phương Nam, ghé lại Quy Nhơn - Bình Định đã bị mê hoặc bởi những tháp Chàm cổ này:

Từ trời xanh

rơi

vài giọt tháp Chàm

quanh Quy Nhơn

Tôi như đứa trẻ yêu huyền thoại

Sau khi nước nhà giải phóng, thống nhất, chúng ta có điều kiện hơn để xúc tiến mạnh mẽ việc bảo tồn vốn VHDG. Những cuốn sách sưu tập cũng như những nghiên cứu về VHDG của tỉnh đã lần lượt ra đời, làm rõ thêm diện mạo văn hóa của những dân tộc ít người trên địa bàn tỉnh.

Năm nào cũng vậy, khoa Ngữ văn trường ĐHSP Quy Nhơn liên tục đưa sinh viên đi điền dã, sưu tầm, ghi chép "lời ăn tiếng nói" của nhân dân sau lũy tre làng. Tôi còn nhớ về một đợt điền dã, khi chúng tôi tổ chức một đêm biểu diễn văn nghệ dân gian, để đưa những câu ca sưu tầm được về với hình thức diễn xướng nguyên hợp ban đầu của nó, đã có những nghệ nhân dân gian nhiều tuổi xúc động khi hát lại những câu hát giao duyên mượt mà, tình tứ của một thời thanh niên sôi nổi của mình. Đó, văn học dân gian không phải là cái gì xa lạ, mà chính là cuộc sống dân dã lao động, là tâm tình của họ. Xung quanh cuộc khởi nghĩa Tây Sơn cũng có nhiều truyền thuyết và giai thoại. Nó sẽ có vị trí xứng đáng trong hệ thống truyền thuyết của dân tộc, bên cạnh các truyền thuyết khác: Truyền thuyết Hùng Vương, An Dương Vương, truyền thuyết Lam Sơn... Điều đó đặt ra những vấn đề khoa học cấp bách cho những nhà khoa học cũng như ngành văn hóa.

Thời gian sẽ không chờ đợi chúng ta, chúng sẽ xóa nhòa đi một di sản văn hóa của dân tộc nếu chúng ta trù trừ, hay buông xuôi cho dòng chảy của thời gian... Nhưng nguy hại hơn có lẽ là trong ý thức của mỗi chúng ta không sớm nhận ra điều ấy, hoặc lãng quên điều ấy trong cơn lốc của cơ chế thị trường.

. Trần Xuân Toàn