Trên cầu Kiên Mỹ những ngày Lễ hội Đống Đa (Tây Sơn)

Cùng với bến Trường Trầu, dọc đường liên xã xuôi về đất truyền thống thượng võ An Vinh, cách Bảo tàng Quang Trung khoảng 300m về phía bắc có một địa danh rất quen thuộc: "Gò Đá Đen". Có lẽ xưa kia khu vực này được thiên nhiên ban tặng một vẻ đẹp huyền bí, với những tảng đá màu đen thẫm đủ kích thước và hình dáng, nằm án ngữ trên một dải đất bằng phẳng. Lợi dụng địa hình này, năm 1773 Nguyễn Nhạc xây dựng khu luyện tập cho nghĩa quân Tây Sơn. Trải qua thăng trầm và biến cố lịch sử, các di tích thời Tây Sơn nói chung, di tích Gò Đá Đen nói riêng hầu như bị tàn phá dưới triều Nguyễn và trong chiến tranh. Ngày 16-11-1988, Gò Đá Đen được Bộ văn hóa - Thông tin công nhận Di tích lịch sử - văn hóa.

Kế tục truyền thống cha ông, nhân dân Kiên Mỹ rất dũng cảm kiên cường trong hai cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, nhân dân Kiên Mỹ đã cùng đồng bào cả nước đứng lên đấu tranh chống áp bức, bất công, đòi các quyền dân sinh, dân chủ, tiến lên làm cách mạng, giành độc lập, tự do cho đất nước.

Cùng với quá trình khai khẩn, phát triển nông nghiệp, người dân Kiên Mỹ biết lợi dụng địa hình tự nhiên tạo nên những con đập, con mương đưa nước về tưới tiêu cho đồng ruộng như đập Thủy Làng, đập Lỗ Ổi, mương Văn Phong (Văn Phong là tên của vị tiền hiền có công đứng ra khai mương, đắp đập) chảy uốn lượn qua khuôn viên Bảo tàng Quang Trung, tạo khung cảnh nên thơ hấp dẫn đối với du khách tham quan bảo tàng, đồng thời còn là hệ thống thủy lợi rất quan trọng, cung cấp nước tưới cho một vùng đồng bằng rộng lớn.

Kiên Mỹ xưa có 7 xóm, mỗi xóm có đặc điểm mang tên các nghề thủ công hoặc buôn bán. Ngày nay do ảnh hưởng kinh tế thị trường, ngành nghề truyền thống ở đây có phần mai một. Xóm Rèn (Hưng Nguyên), xưa kia tưng bừng trong không khí làm nghề rèn dao, cuốc, thuổng… và một số dụng cụ bằng sắt để trao đổi, mua bán với đồng bào thiểu số. Về sau có lẽ do thu nhập không cao, nên nghề rèn ở đây không tồn tại nữa. Xóm Trầu (Hưng Hòa) có bến Trường Trầu bên bờ sông Kôn, ngày xưa bến được xem là tụ điểm trong việc trao đổi, mua bán trầu cau giữa miền núi rừng cao nguyên và đồng bằng. Sau này bến cạn, nghề buôn trầu không còn nữa, một số người xóm Trầu nhập vào xóm Rèn, xóm Đậu. Hiện nay, ngoài nông nghiệp, để tăng thu nhập cho gia đình, cư dân xóm này có thêm nghề trồng rau xanh… Xóm Đậu, xa xưa dân Kiên Mỹ đã biết tận dụng sản phẩm địa phương, từ hạt đậu nành với phương pháp thủ công, đã chế biến ra những khuôn đậu miếng thơm ngon, cung cấp cho thị trường thị trấn Phú Phong và các vùng lân cận. Vì thế, mãi cho đến bây giờ, nghề làm đậu ở đây vẫn đứng vững và tồn tại với thời gian. Xóm Bún (Hưng Bửu), dân ở đây có nghề làm bún và bánh hỏi, bánh tráng… Hiện nay vẫn còn hơn 50% số hộ của xóm làm nghề này. So với thời trước, nghề làm bún bây giờ đỡ vất vả hơn mà thu nhập lại khá hơn vì người dân đã đưa kỹ thuật máy móc vào khâu chế biến.

Từ xóm Bún đi theo con đường rải nhựa dẫn đến Bảo tàng Quang Trung. Đến đây du khách sẽ tận hưởng không khí mát mẻ trong lành của khuôn viên xinh đẹp được quy hoạch hài hòa theo tổng thể khu di tích. Trước đây, địa điểm này là nơi buôn bán tấp nập của người dân xóm Chợ, gọi là chợ Kiên Mỹ, là chợ lớn nhất trong vùng lúc bấy giờ. Đây là chợ họp theo phiên 6 lần mỗi tháng. Chung quanh chợ có phố xá buôn bán nên thường xảy ra hỏa hoạn, vì vậy dân xóm Chợ lập miếu Hỏa Đức thờ thần Lửa. Mãi đến năm 1961 - 1962, chợ Kiên Mỹ mới thực sự không còn sử dụng nữa. Năm 1977, quy hoạch thôn xóm và lập Công viên Bảo tàng Quang Trung, một số hộ dân xóm Chợ chuyển vào xóm Mới (xóm Núi). Xóm Ươm (Hưng Hóa), có nghề trồng dâu - nuôi tằm - kéo sợi từ lâu đời. Sau năm 1954 đến nay, nghề này sa sút dần, những năm gần đây có phục hồi và phát huy làng nghề truyền thống này. Xóm Mía (Hưng Thạnh) có nghề trồng mía - nấu đường. Hiện nay Kiên Mỹ có trên 6 ha ruộng mía, khoảng 1/4 số hộ trong xóm tiếp tục phát triển nghề trồng mía để cung cấp nguyên liệu cho Nhà máy đường thuộc Công ty Cổ phần Đường Bình Định.

Kiên Mỹ còn được xem là một trong những làng võ cổ truyền, trung tâm nổi tiếng về võ thuật với dòng võ Tây Sơn độc đáo (18 môn binh khí cổ truyền). Ở đây luyện võ đã trở thành phong trào quần chúng rộng rãi, cha truyền con nối, người dân có truyền thống thượng võ.

Kiên Mỹ, một mô hình làng xã mang đặc trưng văn hóa Bình Định và hơn thế nữa, bởi nét riêng biệt mà diễn trình lịch sử tạo nên:

"Cây me cũ, bến Trầu xưa

Dẫu không tình nghĩa cũng đón đưa trọn niềm"

Con người Kiên Mỹ đôn hậu, nhân từ, có truyền thống đấu tranh cách mạng. Non nước - Con người Kiên Mỹ đúng như tên gọi; kinh tế Kiên Mỹ ngày càng phát triển vững chắc; văn hóa đa dạng, phong phú; giàu tiềm năng phát triển du lịch. Ngày 26-6-2002, UBND tỉnh đã công nhận danh hiệu Làng văn hóa Kiên Mỹ, một mô hình làng văn hóa đặc trưng ở Bình Định.

. Nguyễn Văn Ngọc