Bùi Thi Xuân quê ở ấp Xuân Hòa, tổng Phú Phong, huyện Tuy Viễn (nay là Phú Xuân, xã Tây Xuân, huyện Tây Sơn). Xuân Hòa xưa có ba xóm: Đông, Trung, Bắc; dân cư sống rải rác dọc theo bờ sông Kôn. Dân làng thường ví quê hương mình giống như hình lá cờ tung bay.
Bùi Thị Xuân là một phụ nữ võ nghệ tài giỏi có ý chí kiên cường và lòng dũng cảm vô song. Bà đã kết duyên cùng danh tướng Trần Quang Diệu và chiến đấu dưới cờ Tây Sơn với tư cách là người chỉ huy đội tượng binh. Binh chủng đặc biệt và dũng mãnh này đã khiến quân trịnh, Nguyễn và Mãn Thanh khiếp sợ. Vào thời điểm mạnh nhất, đội tượng binh của Tây Sơn có đến 500 thớt voi. Uy lực và sức công phá của voi chiến đã được nhân lên gấp bội khi được quân Tây Sơn sử dụng để chở pháo dã chiến có thể vừa đi vừa bắn. Chiến công của các đội tượng binh gán luến với tên tuổi nữ tướng Bùi Thị Xuân. Bà đã chiến đấu vì sự nghiệp vẻ vang của phong trào Tây Sơn đến hơi thở cuối cùng.
Bùi Thị Xuân hiện được thờ tại từ đường chính phải họ Bùi ở xóm Bắc, thôn Phú Xuân. Đó là một nhà nhỏ ba gian làm bằng gỗ lim. Bàn thờ chính đặt ở gian giữa. Ngoài các đồ thờ cúng còn có một bức tranh Bùi Thị Xuân cưỡi voi hai tay cầm song kiếm. Theo gia đình, bức tranh này do một họa sĩ tên là Đỗ Lê phóng tác trên cơ sở nghe lại những truyền thuyết về bà. Họ Bùi còn một từ đường thứ phái; trong còn giữ được hai bức đại tự cổ, một đề Bùi từ đường và bức kia là Quang tiền liệt. Một số hiện vật ở từ đường Bùi Thị Xuân hiện đã được đưa về trưng bàyy tại Bảo tàng Quang Trung.
Trên quê hương của Bùi Thị Xuân hiện còn một số di tích gắn với gia đình và cuộc đời bà.
Di tích Vườn Dinh tương truyền là dinh của Bùi nữ tướng ở ngay phía sau nhà thờ chính phái.
Di tích Trường Võ gắn liền với sự tích luyện võ của Bùi Thị Xuân là một bãi đất cao rộng 1 mẫu 9 sào ở gần sát cầu Đồng Sim trên Quốc lộ 19 hiện nay.
Di tích Gò Đình tương truyền là nơi dạy voi của Bùi Thị Xuân; ở vào vị trí trường cấp I Bùi Thị Xuân hiện nay.
. (Theo “Bình Định danh thắng và di tích”)
|