Trường thi Bình Định ra đời từ thời vua Tự Đức (1851) là trung tâm văn hóa một thời đã tồn tại gần bảy thập kỷ, tổ chức được khoảng hai chục kỳ thi hương, đào tạo ra hàng trăm vị cử nhân và nhiều học vị tú tài cho các tỉnh Nam Trung bộ. Từ khi bãi bỏ chữ Hán, trường thi hoang phế dần. Đầu kháng chiến chống Pháp, thực hiện chính sách tiêu thổ kháng chiến, Trường thi bị đập phá để đề phòng địch tới chiếm đóng nên nay chỉ còn mấy đống đất đá làm dấu vết.

Cụ Nguyễn Đình Phùng quê xã Nhơn Hòa, năm 1987 đã 79 tuổi, là người thời niên thiếu còn được chứng kiến khá nguyên vẹn quang cảnh Trường thi kể lại rằng: Trường thi ở phía Tây Nam thành Bình Định, nằm gần bờ sông này thuộc xã Nhơn Hòa rộng tới trên bảy, tám mẫu đất. Trường thi chia làm hai khu vực: Khu dành cho sĩ tử dựng lều, đặt chõng trên bốn mẫu; khu vực dành cho các quan giám khảo, các thừa sai và lính canh giữ làm việc khoảng trên ba mẫu. Trong ba mẫu cất nhà cho ban giám khảo chia làm bốn lô (4 di): tả, hữu, giáp, ất. Chính giữa là nhà nhập đạo cách đều bốn di. Bốn phía Trường thi xây dựng thành đá ong bao bọc, thành cao 4 thước 5 tấc (hơn 1 mét Tây). Ngoài chân thành có đào hồ chạy quanh để không cho người ngoài lọt vào trong thời gian thi. Ở mỗi cạnh bờ thành có cổng cho sĩ tử đi vào khu vực thi.

Theo lệ chung, cứ ba năm Trường thi Bình Định mở một khoa vào các năm: tí, mẹo, ngọ, dậu. Các nho sinh sau mười năm hương lửa, qua khảo thí ở huyện đã được công nhận đủ trình độ dự thi thì nộp đơn ở tỉnh. Tới gần tổ chức kỳ thi, Bộ học cử quan chủ khảo, các quan giám khảo về trước ở lại Trường thi để chuẩn bị. Sau khi các tỉnh nộp đủ hồ sơ, danh sách dự thi cho quan chủ khảo thì thí sinh của trường thi Hương Bình Định có tới hàng ngàn thí sinh. Nơi ăn chốn ở của các sĩ tử  trước khi vào thi chủ yếu là nhà dân ở các làng xã xung quanh khu vực Trường thi. Dân vùng quanh Trường thi vốn có truyền thống hiếu học và mến khách làng nho nên gia đình nào cũng vui vẻ, niềm nở tiếp đón. Vả lại đây cũng là dịp tốt để các gia đình, các thục nữ chọn ông cử, ông tú tương lai làm con cái nhà.

Kỳ thi mở sau vụ mùa, việc gặt hái đã xong xuôi nên bà con trong vùng dựng lều bán hàng cơm và bút mực hai bên các ngả đường dẫn tới Trường thi. Mỗi thí sinh thường có đệ tử mang khăn gói bút nghiên đi theo nên không khí trong vùng trước ngày thi thật rộn ràng, náo nức.

Đến giờ thi các quan giám khảo mặc áo đại trào đứng ở nhà thập đạo cho thừa sai phát loa gọi tên thí sinh đang đứng chờ ở bốn di. Nghe tới tên mình, thí sinh tiến vào theo người hướng dẫn đi tới nơi dành cho mình để tự dựng lều, đặt chõng, sắp xếp đồ đạc giấy bút mang theo. Khi nơi ăn chốn ở đã an bài thì quan chủ khảo mới ra lệnh phát đề thi tới từng người. Nội quy thi khá nghiêm ngặt: Lều ai nấy ở, chõng ai nấy ngồi làm bài, không được quay lại hỏi bài, xem bài của nhau. Thi có nhiều bài, thí sinh phải qua nhiều vòng như lệ thi Hương chung cả nước.

Kỳ thi Hương đầu tiên ở Trường thi Bình Định một thí sinh Quảng Ngãi đậu thủ khoa nên mới có câu ca:

Tiếc công Bình Định xây thành

Để cho Quảng Ngãi vào dành thủ khoa

Các sĩ tử Bình Định bực mình quyết chí học tập nên mấy kỳ thi sau đỗ thủ khoa liên tiếp mới có câu ca đáp lại:

Uổng công Quảng Ngãi đường xa

Để cho Bình Định thủ khoa ba lần

Kể tới đây, cụ Phùng bảo chúng tôi:

- Cái sự học ngày xưa ganh nhau là thế. Trường thi chỉ vài chục người đậu cử nhân và trên dưới bốn chục người đậu tú tài mà thôi. Thi thì nhiều mà đậu lại rất ít. Có người văn hay chữ tốt đã dạy học trò thi đỗ cử nhân còn thầy bao lần đến Trường thi cũng chỉ đậu tú tài mà thôi. Các cụ bảo các vị này không có "duyên trường". Cụ Nguyễn Diêu ở Tuy Phước và cụ Phạm Vĩnh Bình ở Phù Cát giỏi giang là thế, mỗi người năm bảy lần thi mà rồi cũng đành ôm hận làm ông tú suốt đời.

Ở Bình Định có ông cử Trần Kỳ Xương nổi tiếng hay chữ thi lần đầu chỉ đỗ tú tài. Ba năm sau, khi vào trường thi ông lấy rơm bện thành dây cột bó đầu lại ngồi trên chõng làm bài. Khi quan chủ khảo tới lều ông, thấy vậy liền hỏi:

- Tại sao lại phải cột rơm vào đầu?

- Thưa tôi lấy rơm cột chặt đầu cho khỏi nhức.

Quan chủ khảo biết cậu thí sinh có nét mặt tinh nghịch này muốn nỡm mình liền hỏi tiếp:

- Sao anh nhức đầu nhiều thế?

- Thưa vì trong đầu tôi nhiều chữ quá ạ!

Quan chủ khảo đành nén giận cười nhạt đi sang lều bên cạnh.

Một lần khác, một thí khi làm bài cứ ngồi dựa vào cột lều dúi đầu vào nơi râm mát và mở cúc áo phơi cái bụng ra ngoài nắng ai thấy cũng phải buồn cười. Quan chủ khảo tới lều, tưởng anh ta nằm ngủ liền quát:

- Anh kia! Dậy làm bài thi đi! Sao lại nằm ngủ phơi cái bụng ra nắng thế!

Anh này giả vờ giật mình tỏ vẻ ngạc nhiên và vội vàng đứng dậy thưa:

- Bẩm ngài! Tôi phải phơi bụng ra ngoài nắng để khỏi mốc mất bồ chữ dành dụm mười năm mới có đấy ạ!

Quan chủ khảo sầm mặt bỏ đi. Kỳ thi ấy anh ta bị đánh trượt vì tội kiêu căng.

Kỳ thi năm Ngọ, sĩ tử được quan chánh khảo lần này là người nổi tiếng tham bỉ, hay kiếm chuyện để làm hại thí sinh. Vị này thường tìm mọi cách ăn tiền đút lót của các nhà hào phú có con học dốt nhưng muốn đỗ tú tài để lên mặt với thiên hạ. Mọi người đều biết nhưng vì quan được Thượng thư bộ Học che chở nên đành im tiếng. Bấy giờ có anh thí sinh họ Đái vốn thông minh, học giỏi lần trước đáng lẽ đỗ cử nhân nhưng vì phạm húy nhẹ nên bị đánh trượt. Tên anh ta vốn là Đái Đình Tạo nhưng anh mua chuộc được viên thư lại của giám khảo để viết nhầm chữ Đình thành chữ Đầu, chữ Tạo thành chữ Tao nên khi viên thừa sai cầm gọi tên anh vào cửa ất làm cho đám sĩ tử được một phen cười vỡ bụng. Quán chánh chủ khảo giận tím mặt nhưng đành phải làm ngơ. Kỳ thi ấy anh bị đánh hỏng từ vòng đầu.

Trong các kỳ cũng có người chuyên nghề thi mướn để kiếm sống đó là những ông tú học giỏi thi hộ cho người khác được vào nhất trường hay nhị trường để lấy tiếng với xóm làng.

Ở Trường thi Bình Định cũng có thi võ. Người đỗ cử nhân võ đầu tiên là ông Bùi Khắc Tri ở Nhơn Hòa (An Nhơn). Sau khi làm lễ xướng danh, quan chánh chủ khảo mời quan tuần phủ Bình Định sang dự yến. Trong bữa tiệc quan tuần phủ bảo ông:

- Là người đỗ cử nhân võ đầu tiên ở Trường thi Bình Định, ông có thể cho tôi xem biệt tài của ông được không?

Nghe quan tuần phủ bảo vậy, ông Bùi Khắc Tri không nói một lời, nâng ly rượu đứng dậy nhún mình nhảy lên đầu đụng đòn dông nhà rồi nhẹ nhàng rơi xuống ngồi đúng chỗ cũ mà chén rượu không sánh ra ngoài. Quan tuần phủ Bình Định vô cùng khâm phục võ nghệ của ông nên tâu về triều xin cho ông được làm võ quan đặc trách việc bảo vệ thành Bình Định.

Trong gần bảy mươi năm tồn tại Trường thi Bình Định đã tạo ra nhiều nhân tài cho quê hương xứ sở. Việc bãi bỏ Trường thi Bình Định cũng để lại nỗi luyến tiếc với những ai còn vương vấn với nền thi cử xưa trong bài ca:

Nhớ xưa vua mở khoa thi

Ngựa xe sĩ tử một thì hiển vinh

Bây giờ vua bỏ hương, đình

Mở trường dạy chữ la-tinh ba kỳ

Nhiều nhà lưu trữ sử kinh

Lưu truyền con cháu, uống mình công phu

Buồn thay giấy ngọn ba xu

Tiếc thay luận ngữ, xuân thu lại tàn

Thầy đồ ngơ ngác thở than

Xé sách vấn thuốc quăng tàn đầy hiên

Than ôi chữ nghĩa thánh hiền!

Sử kinh chẳng đặng lưu truyền hậu lai

Cử nhân, tiến sĩ, tú tài

Lập nhà văn thánh nào ai phòng thờ.

. Nguyễn Xuân Nhân

(Tạp chí Văn Hiến Việt Nam)