Múa lân, một hoạt động không thể thiếu trong Tết Trung thu (ảnh: Tuệ Đan)

Tết Trung thu, theo quan niệm chung là "Tết của trẻ em". Nhưng thực sự, Tết Trung thu là của chung cho cả người lớn và trẻ em. Người lớn cũng gặp nhau để ngâm thơ, ngắm trăng và "thưởng nguyệt". Đó là chưa kể đến mâm cỗ cúng gia tiên, thần linh...

Tết Trung Thu ngày xưa ở vùng nông thôn là một Tết lớn, nhiều nơi ăn tổ chức ăn tết to như Tết âm lịch. Hầu như làng nào cũng tổ chức Tết Trung Thu tại đình làng. Với quan niệm tổ chức Trung Thu là sự tôn kính các thần linh và thần mặt trăng, cầu mong được che chở cho cuộc sống được yên bình. Rõ ràng Tết Trung thu là ngày hội của mọi nhà nên mới có "Tục bày cỗ, phá cỗ" trong đêm Trung thu xưa ở nông thôn.

* Mâm cỗ

Người Việt Nam có tục lệ giỗ chạp, Tết nhất và sắm cỗ bàn để cúng gia tiên. Khi cỗ cúng xong thì thừa lộc tổ, con cháu ăn uống no say; vàng mã được đốt để các cụ mang theo về âm phủ...

Riêng Tết Trung thu, ngoài cỗ cúng gia tiên còn có cỗ không cúng mà dành cho trẻ trong nhà, còn gọi đó là cỗ "trông trăng." Sản vật dùng trong cỗ Trung Thu ngày nay rất phong phú, đa dạng và hiện đại với chất lượng và giá cả cao. Còn ngày xưa, cỗ Trung Thu đơn giản, có tính chất "cây nhà, lá vườn", vì hầu hết là sản phẩm của từng địa phương như bưởi, hồng, mãng cầu, chuối, mía... Có gia đình cho thêm kẹo bánh. Sang hơn thì có cả cốm Vòng, bánh nướng, bánh dẻo. Sau này, bánh nướng, bánh dẻo được dùng một cách rất phổ biến nên đã được mệnh danh là bánh Trung thu.

* Sắm cỗ

Từ đầu tháng Tám, các hàng bán đồ Trung Thu trên thị trường đã bày bán la liệt, các bà, các chị rủ nhau đi chợ sắm Tết cho con em mình. Gặp thứ nào thì mua thức ấy, còn thiếu thì dành phiên chợ sau cho đến tận 13, 14 âm lịch. Mua cỗ Trung Thu nhưng các bà mẹ cũng không quên mua đồ chơi cho trẻ. Nào tiến sỹ giấy, nào đèn ông sao, trống bỏi, đầu lân, mặt nạ, con rối, tò he... Nếu không mua được đủ thì ít nhất cũng phải mua được ông tiến sĩ hoặc chiếc lồng đèn ông sao. Quà bánh và đồ chơi mua về được cất giữ rất cẩn thận. Nhà khá giả, còn làm cả đèn kéo quân. Đồ chơi từ năm trước có thể đem sửa lại cho trẻ. Nhiều em tự sửa sang lại đồ chơi của mình. Không khí chuẩn bị Tết Trung thu nhộn nhịp, vui vẻ, cuốn hút cả người lớn, trẻ con trong xóm ngoài làng

* Bày cỗ

Ngày Tết Trung thu, từ sáng sớm, mọi nhà bắt đầu làm bánh tẻ, bánh đúc là chủ yếu, còn nếu gói bánh chưng, bánh gai, thì làm từ ngày 14 âm lịch. Các bà nội trợ đun nấu sửa soạn cúng gia tiên. Buổi chiều đi lễ chùa, hoặc xem Tết Trung thu ở đình làng. Đến chiều tối, cỗ Trung thu mới được bày biện. Địa điểm bày cỗ thường là ở sân nhà. Cũng có nơi đặt ở giữa vườn, miễn là có ánh trăng chiếu tới để con trẻ ngồi phá cỗ.

Đầu mâm cỗ trông trăng thường là ông tiến sĩ giấy. Có nơi còn đặt 2 ông phỗng ngồi hầu 2 bên. Một quả bưởi tươi nguyên đặt chính giữa, xung quanh là các loại bánh kẹo và trái cây. Có khi mâm cỗ quá đầy phải đặt thêm ở bên ngoài mâm. Mỗi nhà đều có vài xâu hạt bưởi khô để trẻ thắp chơi trong lúc phá cỗ. Như có sự phân công tự nhiên, việc sắm cỗ cho trẻ thường là nữ giới. Còn việc bày cỗ thường là đàn ông. Các cụ bảo "cỗ Trung thu cha bày mẹ sắm" là vậy. Có nhà cẩn thận hơn, cha mẹ tập cho con bày cỗ, hướng dẫn cách sắp xếp cho đẹp để năm sau trẻ có thể tự làm lấy. Bày cỗ xong, người ta để nguyên không thắp nhang, không khấn vái. Tất cả còn nguyên đến lúc phá cỗ. Trăng lên dần, trẻ cầm đèn đội đầu sư tử, khoác mặt nạ, vác trống bỏi rủ nhau đi xem đội múa lân của làng đến tận khuya mới về nhà phá cỗ.

* Phá cỗ

Phá cỗ là chia bánh trái, hoa quả đã bày trong mâm cỗ Tết Trung thu cho trẻ ăn. Phá cỗ không có giờ quy định. Khi trăng đã lên cao, ánh trăng chiếu sáng khắp nơi, trẻ nhà nào đã về đông đủ thì nhà ấy cho trẻ phá cỗ. Không kể những nhà đông con mà ngay cả những nhà hiếm con hiếm cháu, đều được quan tâm đặc biệt. Không khí phá cỗ rất vui. Cả nhà cùng quây quần xung quanh mâm cỗ với lũ trẻ. Trước khi phá cỗ, người lớn thường hướng dẫn cho con cái chia các vật phẩm trong mâm cỗ để ăn như bổ bưởi, cắt bánh, róc mía...

Tục phá cỗ trong Tết Trung thu ở nông thôn ngày xưa chính là cơ hội chăm sóc trẻ em, giúp chúng được hưởng thụ các sản vật còn tươi nguyên, được chọn ăn tùy sở thích, được vui đùa phá cỗ trông trăng. Tục bày cỗ, phá cỗ trông trăng là thể hiện của sự quan tâm chăm sóc giáo dục trẻ em, cả vật chất lẫn tinh thần một cách cụ thể, tinh tế, sinh động và độc đáo của người Việt Nam. Hình ảnh ông tiến sĩ giấy, chiếc đèn ông sao, con rối múa gậy không chỉ là trò chơi đơn thuần, mà thông qua đó người nông dân còn gửi gắm những ước mơ và niềm tin, mong con cháu học giỏi, mai sau sớm đỗ đạt. Đó cũng là sự thể hiện tinh thần hiếu học, tinh thần thượng võ, ý thức khuyến học khuyến tài của nhân dân ta.

Bày cỗ và phá cỗ trông trăng là một tục lệ tốt, cần tổ chức có hiệu quả nhất, nhằm kế thừa được truyền thống, phát huy được tính ưu việt của thời hiện đại, góp phần tích cực vào việc chăm sóc trẻ em vào mỗi dịp Trung thu hằng năm.

. Thanh Tâm