Tôi còn bé, lắm khi mùa hè chưa về, chúng tôi, lũ nhóc trong xóm, đã có ý mong chờ các cô ấy đến, các cô bán xu xoa ấy mà!

Và khi nghe có tiếng gọi ở cổng trước hay ở phía sau nhà "Xu xoa ơi! Xu xoa!" là mấy anh em chúng tôi mừng rơn, chạy đi xin tiền ăn xu xoa.

Nhưng cũng đôi khi, mùa hè đến rồi, mà chẳng thấy bóng dáng bán xu xoa đâu cả.

Xu xoa có lẽ là món ăn ngon nhất và rẻ nhất trong mấy tháng hè nóng bức.

Và hình như trời sinh ra các cô ấy để đi bán xu xoa. Tôi chưa hề thấy trong suốt tuổi nhỏ của mình, một người đàn ông nào đi bán xu xoa cả. Chỉ lác đác có vài bác gái, tuổi không cao lắm, cũng đi bán xu xoa thôi.

Bây giờ nhớ lại tôi mới đoán là,đi bán xu xoa, cần nhất là phải có hai bàn lay thật mềm, thật dẻo.

Mà đàn ông thì làm sao có được đôi bàn tay mềm dẻo như các cô.

Buổi trưa hôm ấy, mấy anh em chúng tôi đang nằm ngủ lơ mơ trên cái chõng lớn kê gần ngay bên cửa sổ thì bất ngờ em gái tôi bỗng chồm dậy, lay lay tay tôi và bảo, vẻ xúc động:

- Anh Mười ơi! Nghe kia kìa!

Tôi chồm dậy theo nó và hướng lai ra phía cổng trước nhà tôi.

Những tiếng "lách - xoách! lách - xoách" từ phía đó vẳng đến nghe rất rõ.

Đúng là tiếng dao đang cắt xu xoa!

Cả bốn anh chị em chúng tôi cùng kéo nhau chạy ra ngõ giữa trời nắng rồi rẽ vào cái đường luồng nhà bác Trảy... Đường luồng nhà bác Trảy gần như suốt ngày được bóng tre che mát.

Cô bán xu xoa đã có mặt ở đó từ lúc nào.

Vây quanh cô đã có bốn năm người, con nít có, người lớn có người đang bưng bát xu xoa ăn, người đang đợi...

Gánh hàng cô bán xu xoa thật đơn giản, gọn gàng. Nhưng không phải là nhẹ đâu nhé. Tôi đã có lần thử nhấc lên mà không nhấc nổi.

Trong cái quang đầu gánh bên này là một cái nồi bầu bằng đất nung chín, nửa dưới chín tím, nửa trên chín đỏ. Hai phần ba cái nồi bầu đựng nước trong veo, trong đó khi dỡ các nắp ra sẽ thấy nổi lơ lửng, những tảng xu xoa màu trắng đục.

Trong cái quang đầu gánh bên kia là một cái thúng, to hơn cái nồi bầu đựng xu xoa một chút. Trong cái thúng lại có một cái chậu đựng nước, trên mặt nước nổi lềnh bềnh đoạn lá chuối non cho nước đỡ sóng sánh khi gánh đi. Trên mặt thúng là một cái mẹt, và xung quanh là những cái bát nằm úp sấp trông rất ngoan ngoãn.

Kìa cô bán xu xoa đang một tay cầm cái tô và con dao, một tay ngửa ra, chọc xuống nước để rình đón lấy một tảng xu xoa vui vẻ trôi nằm trong lòng bàn tay cô bán xu xoa. Một tảng, hai tảng rồi ba tảng. Những tảng xu xoa rời khỏi mặt nước nằm rung nhẹ trong lòng bàn tay trắng muốt của cô bán xu xoa, sung sướng như những đứa bé ngụp lặn ở dưới nước, được trồi người lên đứng thở không khí một cách thoải mái và hứng thú.

Bàn tay cô bán xu xoa vừa thả mấy tảng xu xoa vào lòng cái tô, đã nhanh nhẹn cầm lấy con dao sắc và nhọn chém những nhát thật nhanh, thật gọn và rất dứt khoát vào các tảng xu xoa, tiếng "lách xoách!" lập tức nổi lên. Con dao như bay múa nhìn thật vui và đẹp mắt.

Và lạ lùng chưa, mấy tảng xu xoa vừa trắng đục đã biến ra thành rất nhiều mảnh xu xoa bé nhỏ nhìn trong suốt tưởng như có thể nhìn từ bên này sang bên kia được.

Cô bán xu xoa bây giờ mới đặt nhanh con dao nhỏ lên mặt cái mẹt rồi đưa tay mở cái nắp hũ đựng đường mật. Từ trong lòng hũ nhô lên hiện ra một cái vồ con bằng gỗ bé tẹo... chung quanh cái vồ con ấy lai láng những mật đường; chúng tụ lại, chảy thành một dòng mật màu vàng óng như cánh kiến. Cô bán xu xoa lại khéo léo dùng cái vồ rải mật lên tô xu xoa, vẽ những vòng tròn lớn, nhỏ rồi những đường dài ngoằn ngoèo nhìn rất lạ mắt. Nhìn tô xu xoa đã thấy muốn kề môi húp luôn. Phải, ăn xu xoa người ta không cần đến thìa, đĩa gì cả, cứ bưng mà húp đẫn bát xu xoa cho đến hết.

Nhìn cách mọi người ăn xu xoa thật là vui ai cũng như biến thành trẻ con: mật đường cứ bám lấy quanh mồm, già trẻ đều phải thè lưỡi ra liếm quanh môi cho sạch. Mật đường có khi dính cả vào râu các cụ già. Có cụ ăn xong phải xin cô bán hàng một tô nước để rửa râu cho sạch.

Xu xoa mát và thơm. Hương vị có thoảng một chút mùi tanh rất quen thuộc và hiền lành của biển.

Mọi người đang vui vẻ ăn xu xoa, bỗng có tiếng hát trong cổng nhà bác Trắc vẳng ra:

Xu xoa ít vốn nhiều lời

Anh về bỏ vợ, theo người bán xoa.

Mọi người cùng cười ồ cả lên.

Cụ già lớn tuổi nhất trong đám ăn xu xoa liền cất giọng hỏi:

- Đứa nào hát đó? Có giỏi thì ra đây hát cho cô bán xoa nghe luôn.

Một anh thanh niên cao lớn từ trong ngõ nhà bác Trắc đi ra.

Anh liền hò lên một lần nữa.

Xu xoa ít vốn nhiều lời

Anh về bỏ vợ, theo người bán xoa.

Cô bán xoa liền nhoẻn miệng cười rồi nói luôn:

- Chưa vợ thì còn theo được chứ có vợ rồi thì không ai cho theo đâu! Đừng có mà hòng!

Mọi người lại cười ồ lên lần nữa. Đấy, ăn xu xoa cạnh cái ngon, còn có những câu vui như vậy đó.

Làm sao xa quê mà không nhớ xu xoa!

Cũng các cô xu xoa kể chuyện cho nghe thì để có xu xoa các cô gánh đi bán ở các làng gần biển, phải có người đi ra biển, lặn lội đi vớt những đám rong biển tên gọi là rau câu.

Và vì công việc nặng nhọc, người đi vớt rau câu, phần lớn là đàn ông...

Sau này lớn lên, sống xa làng quê, chúng tôi thỉnh thoảng vẫn nhớ đến cái món xu xoa được ăn dưới bóng mát các lùm tre, buổi trưa xế, hiu hiu có ngọn gió biển từ xa thổi về.

Chúng tôi lại được ăn một thứ xu xoa cao cấp tên gọi đông sương.

Vâng, đông sương là từ xu xoa, người ta tinh chế ra.

Đông sương ăn cũng rất ngon và rất sang.

Nhưng theo tôi nó thua xu xoa ở cái chỗ, ăn đông sương không còn thấy thoảng cái mùi tanh rất quen thân của biển, không được có dịp để nhớ lại những người đàn ông đi vớt rau câu ở ven biển và các cô gái làng quê gánh xu xoa đi bán xu xoa có đôi bàn tay mềm mại, trắng muốt cùng tiếng lách xoách, lách xoách vang lên dưới các lùm tre...

Và cuối cùng là câu hát:

Xu xoa ít vốn nhiều lời

Anh về bỏ vợ, theo người bán xoa.

mà ở quê tôi, hầu như ai ai cũng thuộc.

. Phạm Hổ

(văn học, home.vnn.vn)