Phía bắc đầm Trà Ổ thuộc xã Mỹ Thắng, huyện Phù Mỹ có những cồn cát chạy dài, gọi là Truông Xe. Nơi đây xưa kia là vịnh biển. Do sóng gió đưa cát lên bồi lấp dần, nay biển chỉ còn lại dấu vết là một cái đầm lớn, là đầm Trà Ổ, hay đầm Châu Trúc, vì đầm nằm ở địa phận hai thôn Châu Giang và Trúc Võng. Trà Ổ là tên chữ, còn tên nôm, tên tục là đầm Bàu Bàn.

Đầm Trà Ổ có rất nhiều tôm cá và các loài thủy sinh khác. Về mùa mưa, nước đầm chảy thông với biển cả. Trên những cồn cát Truông Xe, cây gai mọc thưa thớt. Còn lại chỉ là cát và cát nên không có gì thu hút khách du lịch. Tuy vậy, nó lại rất mê đắm các nhà khảo cổ học đến đây.

Vào cuối năm 1981, các nhà khảo cổ học đã đến Truông Xe khai quật, đào bới các cồn cát trên một vùng rộng 200 mét vuông. Họ tìm thấy nhiều hiện vật quí, đánh dấu nơi cư trú của người Việt cổ cách ngày nay khoảng 2.500 năm.

Trong lớp cát đen của tầng văn hóa sâu chừng 0,8 mét, các nhà khoa học đã tìm được mấy ngôi mộ cổ, 2 chiếc rìu đá, trên 200 viên chì lưới bằng đá và đồ dùng bằng gốm. Đồ gốm thì có nhiều loại với nhiều hoa văn trang trí khác nhau khá phong phú. Một số đồ trang sức của phụ nữ như vòng đeo tay bằng đá, hoa tai bằng đá… Những hiện vật này được xác định là nằm trong nền văn hóa Sa Huỳnh.

Bằng các phương pháp khoa học, các nhà khảo cổ Việt Nam đã khẳng định Truông Xe là nơi cư trú của người Việt cổ, một trong những chủ nhân của nền văn hóa Sa Huỳnh, chứ không phải là của cư dân sống trên các quần đảo ngoài Thái Bình Dương để lại, như các nhà khảo cổ phương Tây từng kết luận.

Chúng ta đến thăm đầm Trà Ổ để thưởng thức các loài thủy sản ngon nổi tiếng như tôm, cá, chình mun sinh sống ở đây, và dạo gót lên Truông Xe thăm nơi đã ghi dấu tích là một trong những nơi sinh sống, cư trú, "cái nôi" của cha ông ta từ thời cổ cận đại xa xưa.

. Nguyễn Văn Chương