Làm nón ở Bình Định (ảnh: Đào Tiến Đạt)

Bạn là người Bình Định yêu chiếc nón Gò Găng vì lẽ nó có dáng thanh mảnh như  cô gái An Nhơn - Phù Cát. Xin mời bạn đi sâu vào vùng quê cát trắng. Bạn sẽ thấy chiếc nón khác, một sản phẩm  sáng  giá, đó là chiếc nón ngựa.

Tên nón ngựa đã nói lên cái riêng biệt của nó. Dẻo dai, bền bỉ như ngựa chăng? Hay là nón để đội lúc cưỡi ngựa? Thật vậy! Cả hai đều đúng cả.

Cùng là họ hàng nhà nón nên chúng hao hao giống nhau, nón Gò Găng như cô gái yểu điệu, nón ngựa như một kẻ đầy quyền uy, cứng cáp và bề thế. Muốn làm nón ngựa người thợ phải trải qua thời gian làm nón ngang vì nón ngựa mang nhiều nét mỹ thuật hơn. Nón  ngựa lớn, đường kính gần 50 phân, độ xiên góc nón chừng 120 độ. Lá nón được ép và ủi thật phẳng, bằng cách kéo căng sợi lá trên con lăn bằng đồng hay bằng sắt bóng loáng, đã nung nóng. Lá nón rộng độ một phân xếp đều theo chiều dọc, lá này cách lá kia 2 ly, hẹp về phía đỉnh. Trước khi lợp lá, thợ phải tết một lớp lưới sườn toàn bằng cước thơm tàu. Nan nón quả là công phu. Nan vành bằng mút đũa, đánh vòng và kết lại sao cho không thấy mối. Các vành phụ thật nhỏ, nhỏ dần bằng sợi chỉ là đến đỉnh, gần sáu trăm dải lá xếp dày. Mối chỉ ở lá đầu được lá được lá thứ hai che và cứ thế cho đến dải lá cuối cùng. Cầm chiếc nón nhìn kỹ, bạn vẫn không tìm ra mối chỉ. Nón ngựa nặng hơn nón ngang, lá màu vàng sẫm. Đó mới là xác nón.

Phần quan trọng là trang trí. Bên trong nón được trang trí bằng cách thêu hoa văn, chữ hoặc hoa lá. Thân nón là các họa tiết, thông thường là sách bút, đôi khi là hình chim trĩ, chim công… Họa tiết thay đổi theo phẩm hàm, chức vụ. Chóp nón để trần, trên đỉnh có một chùm chỉ ngũ sắc phất phơ như bông hoa để cho người giàu dùng. Ngày xưa, từ xã trưởng trở lên mới có chụp bằng đồng hay bạc. Chụp được chạm trổ theo phẩm trật. Trên đỉnh là núm hình quả trám nhọn hoắt. Tất cả đều có quy ước sẵn. Quai nón to và dày, bằng lụa hay gấm. Cách buộc quai cũng khác. Giải nón dài độ 1,2 m, quàng qua hai quai và thắt một lần ở dưới cằm, phần thừa tòng teng như đeo cà vạt. Có thế quai mới dễ điều chỉnh, nhất là khi đi ngựa.

Trông thầy Chánh, cụ Lý cưỡi ngựa đội nón chụp bạc thật là oai. Dân làng ngại cái uy của các thầy lắm nên có bài đồng dao hát vòng tròn thật hóm hỉnh :

Thầy Chánh, nón chụp bạc, áo tam giang

Cưỡi ngựa qua làng, con gái chạy te

Thầy Lý, nón ngựa áo the

Chẳng sợ ngựa đè, mà sợ bóng quan.

Thầy chánh …

Nón ngựa không bán ở chợ vì đắt giá hơn nón ngang rất nhiều lần. Người cần nón phải đặt hàng. Nón ngựa rất chắc chắn, công phu và mỹ thuật, đã vang bóng một thời trên quê hương Bình Định. Nón ngựa gần như là một sản phẩm mỹ thuật. Ngày nay ít người dùng nên nghề chằm nón ngựa không phổ biến lắm.

. ST