Một chiếc lư hương đúc từ thời Tự Đức, tìm thấy tại chùa Ông (thị trấn Bình Định- An Nhơn), thân lư khắc bốn chữ “thọ tỷ nam sơn”, nét khắc sâu, rõ ràng, thể hiện trình độ kỹ thuật cao. Đỉnh lư là lân, con vật cõng trên lưng thời gian và trong mỹ thuật cổ, là biểu trưng cho thời gian. Thân lư đúc hình những ngôi sao, biểu tượng của không gian. Trên một chiếc lư đồng đã bao hàm cả vũ-trụ.

Còn đây, sản phẩm của những làng gốm Bình Định. Đứng trước những tạo phẩm thô mộc, với màu men tiến dần đơn sắc, những họa tiết trang trí bình dị, tưởng như ta đang chạm tay vào một nét gì đó rất riêng, có thể là một phần tâm hồn của một vùng đất. Không chỉ thuần túy kỹ thuật, dù những sản phẩm này thể hiện một trình độ kỹ thuật cao, chúng còn là một phần di sản văn hóa mà thế hệ trước trao truyền cho thế hệ hôm nay.

Nhưng đâu chỉ một, hai sản phẩm như vậy, mà trên 41 làng nghề truyền thống hiện tồn tại trên đất Bình Định này (con số do Sở Công nghiệp Bình Định cung cấp), ta đều có thể bắt gặp thấy không ít những tạo phẩm kết tinh của trí sáng tạo, tâm hồn đất và người Bình Định như vậy. Mỗi sản phẩm có thể tinh xảo, có thể rất thô mộc, nhưng đều hàm chứa chút gì đó trong quan niệm tư tưởng triết lý về trời - đất và con người, thấm đượm tư tưởng, tình cảm và quan niệm thẩm mỹ trong bản sắc văn hóa của một vùng đất.

Ở một mảnh đất từng là chốn phiên trấn, rồi kinh đô và tỉnh lỵ; ở một nơi từng là “trung tâm giao dịch và mạng lưới vận chuyển nối liền Thuận Quảng, khu trung tâm của Đàng Trong với đồng bằng sông Cửu Long”, và cũng là “điểm dừng cuối ven biển của lộ trình kết nối với mạng lưới buôn bán phát sinh từ Ayudhaya- Bangkok” (GS Keith W.Taylor) thì thật dễ thống nhất với nhau, rằng: con số 41 trên chỉ là số làng nghề còn lại sau bao thăng trầm và biến động lịch sử.

Đến và thụ cảm trên đôi tay những sản phẩm truyền thống của làng nghề, trong ta luôn đánh động về những giá trị tâm thức cội nguồn. Yêu tha thiết những sản phẩm ấy, lòng ta, không tránh khỏi những tiếc nuối mặn lòng.

Không tiếc nuối sao được khi mà làng nghề truyền thống đang trong vận bĩ. Sản phẩm làm ra không tiếp cận được với thị trường. Những thợ tài khéo năm xưa, nay mất dần, không người kế cận. Thay vào những sản phẩm tinh xảo, từng là niềm tự hào trước đây trong mỗi người Bình Định, chúng ta đang “bỏ vàng nhặt đất” khi sản xuất ra những sản phẩm rẻ tiền, sút kém về kỹ thuật, phôi pha bao nhiêu phần hàm lượng văn hóa gốc. Không tiếc nuối sao được khi so với cả nước, làng nghề truyền thống ở Bình Định chỉ ở cấp C (dưới 50.000 lao động), sản xuất quy mô nhỏ; điều kiện hạ tầng của làng nghề vẫn ở mức trung bình. Khả năng giữ gìn bản sắc văn hóa ở các làng nghề cũng chỉ nằm ở mức trung bình.

Trong khi đó, như ta đã biết, sản phẩm gốm của những người thợ thủ công đất này, đã được tàu buôn chở đi khắp Ấn Độ Dương, biển Ả Rập thế kỷ XV và XVI; rồi những nghệ nhân tài khéo của Quy Nhơn vào Gia Định (thành phố Hồ Chí Minh) vào những năm 1720-1750, đã hình thành nên một phường đúc ở làng Nhơn Giang, chợ Quán, mà sản phẩm của phường đúc này được tìm mua khắp trong Nam ngoài Bắc và có mặt ở cả nước ngoài. 

Tiếp sức cho làng nghề – đó là mục tiêu của hàng loạt những động thái mà các cơ quan chức năng Bình Định đang tiến hành. Hình thành hệ thống TTCN - làng nghề, xây dựng thông tin về thủ công mỹ nghệ trên website của tỉnh, xem xét từng nhóm ngành hàng để có phương án phát triển sản phẩm toàn diện. Đặc biệt, trong năm nay, Sở Công nghiệp Bình Định sẽ xây dựng chương trình khôi phục một số ngành nghề thủ công mang đặc trưng truyền thống, có thế mạnh về nguyên liệu, công nghệ, tay nghề: bún song thần; mỹ nghệ tre, nứa, lá; thảm xơ dừa; thêu, trướng, dệt thổ cẩm; dệt chiếu… và tiến tới phục vụ du lịch.

Đi liền với những động thái đó, các làng nghề cũng sẽ được đầu tư mạnh hơn về cơ sở vật chất. Bình Định cũng đã ban hành Quy định một số chính sách khuyến khích phát triển sản xuất tiểu thủ công nghiệp và làng nghề với nhiều ưu đãi. Sản xuất ra những sản phẩm giàu hàm lượng văn hóa gốc, có giá trị thương mại cao, nhằm bảo lưu và phát triển các làng nghề truyền thống, là đích đến của những việc làm này. 

Tuy nhiên, vấn đề không dừng ở sản xuất mà còn ở việc sử dụng những sản phẩm thủ công đó như thế nào. Người tiêu dùng hôm nay, nhất là khách nước ngoài, mua một sản phẩm thủ công truyền thống, không chỉ là mua một món hàng mà họ còn mong muốn được chia sẻ một kinh nghiệm về sản phẩm đó, những ý nghĩa phi vật thể nội hàm, về phương thức sản xuất hoàn toàn thủ công của sản phẩm.

Như vậy, thay vào chỉ sản xuất ra những sản phẩm rẻ tiền, bán ngay theo ý thức thực dụng thông thường, chúng ta phải sản xuất ra những sản phẩm thủ công truyền thống có giá trị văn hóa gốc, gắn với giá trị lịch sử. Bên cạnh đó, những chú dẫn cụ thể về nơi sản xuất, các công đoạn sản xuất thủ công, ý nghĩa biểu trưng về văn hóa, giá trị lịch sử… đi kèm với mỗi sản phẩm thủ công làm cho khách hàng nước ngoài, khi mua một sản phẩm thủ công truyền thống, cũng là tìm hiểu thêm được một nét văn hóa Việt. Đồng thời, chúng ta phải xây dựng một hệ thống tiếp thị, chủ động đáp ứng nhu cầu khách hàng.

Phát triển làng nghề cũng nhằm tăng sức hút với khách du lịch. Đó là thực tế tại làng tiện gỗ Nhơn Hậu (An Nhơn). Làng nghề này không chỉ thu hút và đào tạo nghề mỹ nghệ cho hơn 400 lao động, mà còn thu hút được một lượng khách du lịch nhất định. Mua sản phẩm, du khách còn được tận mắt chứng kiến bàn tay tài hoa của những thợ trẻ thao tác.

Mỗi nghệ nhân, mỗi người thợ thủ công là một vốn quý. Mỗi làng nghề là nơi ẩn chứa một phần của hồn Bình Định, một nét trong bản sắc văn hóa Việt. Phát triển làng nghề không chỉ là con đường thiết thực xóa đói giảm nghèo, phát triển nông nghiệp - nông thôn hiệu quả mà còn là tích cực bảo tồn và phát huy nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Khải Nhân