Cá niên là loại cá nước ngọt chỉ sống ở các sông suối vùng núi miền Trung như sông Teng, sông Rhin (Quảng Ngãi); sông Côn, sông Lại, sông Đinh, sông Hà Thanh ở thượng nguồn các huyện Vân Canh, Vĩnh Thạnh, Hoài Ân, Tây Sơn (Bình Định)…
Đồng bào Hrê gọi cá niên là Iling, còn đồng bào Cor gọi là Jia-liếc. Cá niên chỉ sống ở những khúc sông sâu, lắm thác ghềnh nước chảy xiết. Về hình dáng, cá niên hơi giống cá trắm cỏ nhưng thân ngắn và mỏng hơn. Chúng có những vẩy vàng óng ánh, bơi lượn trông thật duyên dáng. Cá niên sống theo đàn khoảng vài trăm con. Cá lớn có thể nặng đến 2 kg. Còn thường thường cỡ 700-800 gram đến 1-1,5 kg một con. Thức ăn của cá niên chủ yếu là rong rêu và một loài sinh vật sống dưới nước là con hà. Con hà giống như lũ tằm, bám trong các khe đá và phát triển rất nhanh. Đó là món ăn khoái miệng của cá niên.
Thịt cá niên vàng, nạc và thơm, có vị beo béo, bùi bùi. Ruột cá niên đắng nhưng lại có giá vì dân nhậu nghiền cái vị đắng ấy. Người ta chế biến cá niên làm nhiều món. Nhưng phổ biến, dễ làm và ngon hơn cả là món nướng. Đồng bào miền núi Bình Định có món gỏi cá niên rất hấp dẫn. Cá niên mổ lấy nguyên bộ ruột cho vào bát, thêm tiêu, ớt, muối, bột ngọt mang chưng chín. Hái đọt non cây dừng, cùng rau dớn, xà lách, dưa leo trộn lẫn. Thịt cá niên xé nhỏ cho vào. Cuộn thịt cá niên cùng rau dưa, chấm hoặc khều một muỗng nhỏ ruột cá niên mà làm một miếng thì hết ý. Miếng gỏi vừa đăng đắng vừa chan chát, cay cay lại ngọt mềm vì cá vì rau, nuốt khỏi cổ tợp một hớp rượu Bàu Đá thì lại muốn làm tiếp miếng khác.
Mùa cá niên (khoảng từ tháng Chạp đến tháng 3 âm) cũng là mùa cây dừng ra lộc, làm cho món gỏi cá niên thêm giá trị.
Muốn ăn cá niên, người ta chủ yếu là buông câu chứ đánh bắt bằng lưới thì khó, ví cá ở trong các hang hốc, khe đá sắc cạnh. Người ta dùng con hà làm mồi, kéo rê theo dòng nước chảy xiết vào lúc sớm tinh mơ hoặc lúc mặt trời gần lặn là lúc cá niên đi ăn. Thời gian khác cá ngủ không câu được.
Đặc biệt vào dịp Tết, cá niên đồng nghĩa với minh niên là năm mới, lại là mùa thu hoạch cá nên món cá niên rất được ưa chuộng. Mâm cỗ Tết của đồng bào miền núi không thể thiếu món cá niên, càng không thể thiếu món gỏi cá, bởi đó là một món đặc sản vô cùng hấp dẫn.
. Nguyễn Văn Chương | 
