Đồng chí Võ Xán

Kỷ niệm Cách mạng tháng Tám và Quốc khánh 2-9, nhân dân Bình Định luôn ghi nhớ công lao to lớn của Võ Xán, người trực tiếp lãnh đạo và tổ chức cuộc khởi nghĩa ngày 23-8-1945, giành chính quyền tại tỉnh lỵ Quy Nhơn. Sự năng động, sáng tạo của ông trong vai trò là Chủ tịch Ủy ban khởi nghĩa và đứng đầu Uỷ ban Vận động Việt Minh là một trong những nhân tố quan trọng làm nên thắng lợi.

Thứ nhất, Võ Xán rất nhạy cảm trong việc nhận định thời cuộc, nắm bắt tình thế cách mạng, thời cơ khởi nghĩa. Tối 13-8-1945, khi nhận được tin Nhật đầu hàng, ông tổ chức hội nghị Uỷ ban Vận động Việt Minh tại ga Quy Nhơn, nhận định tình thế cách mạng đã xuất hiện, phải nhanh chóng tập họp lực lượng cách mạng, chuẩn bị khởi nghĩa; đồng thời điều tra nắm chắc tình hình địch, nhất là thái độ phản ứng của sĩ quan Nhật và tỉnh trưởng bù nhìn.

Với tinh thần năng động, sáng tạo, tuy chưa nhận được lệnh khởi nghĩa của Trung ương, nhưng căn cứ tinh thần Chỉ thị “Nhật Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta”, hội nghị chủ trương kịp thời phát động quần chúng vùng lên khởi nghĩa trước khi quân Đồng Minh đến địa phương; thành lập Uỷ ban Khởi nghĩa do Võ Xán đứng đầu. Có thể khẳng định đây là một chủ trương táo bạo, nhửng rất sáng suốt, phù hợp thực tiễn tình hình lúc ấy.

Thứ hai, cách bố trí lực lượng và phương thức tiến hành khởi nghĩa rất phù hợp với cách mạng vô sản và tương quan lực lượng giữa dịch và ta. Cuộc khởi nghĩa vừa huy động lực lượng các tầng lớp nhân dân yêu nứơc, kể cả tầng lớp trung gian, của thành phố Quy Nhơn, vừa tích cực huy động lực lượng công nhân hãng dệt Delignon, các ga Diêu Trì, Bình Định, Mục Thịnh cùng nhân dân các huyện An Nhơn, Tuy Phước; từ mít tinh, biểu tình thị uy áp đảo tinh thần quân địch tiến lên dùng bạo lực chính trị của quần chúng nhân dân có lực lượng nửa vũ trang (tự vệ cứu quốc, tự vệ sắt) làm nòng cốt, tiến chiếm các vị trí then chốt về chính trị, quân sự của nguỵ quyền tỉnh.  

Thứ ba, cuộc khởi nghĩa xác định mục tiêu số một là tập trung lực lượng chiếm ngay từ đầu các cơ quan đầu não của nguỵ quyền tỉnh như Đốc bộ đường (Dinh Tỉnh trưởng), Tòa Đốc lý, đồn bản an, đồn cảnh sát, nhà lao nên đã giành thắng lợi nhanh chóng. Đối với quân Nhật, tiến hành binh vận, rải truyền đơn kêu gọi không được can thiệp vào cuộc nổi dậy của nhân dân.

Thứ tư, xác định thời điểm vùng lên khởi nghĩa, ngày 23-8-1945, là rất hợp lý, rất biện chứng. Nếu khởi nghĩa sớm hơn thì không kịp chuẩn bị lực lượng, còn nếu khởi nghĩa muộn hơn thì mấy ngàn quân Nhật từ Tây Nguyên theo đường 19 về tập kết tại Quy Nhơn, tình hình sẽ khó khăn, phức tạp hơn. Cuộc khởi nghĩa nổ  ra và giành thắng lợi trọn vẹn, không đổ máu ngay trong ngày 23-8 đã tạo thế, tạo đà cho các phủ huỵện trong tỉnh nổi dậy giành toàn bộ chính quyền về tay nhân dân chỉ trong vòng hơn một tuần lễ (23-31/8/1945).

Rõ ràng, nếu không năng động, sáng tạo, không có tư tương cách mạng tấn công và tinh thần táo bạo khoa học, trái lại “án binh bất động”, “thận trọng, chờ lệnh Trung ương” thì thời cơ nghìn năm có một sẽ qua nhanh.

• Hoài Nam, Nguyễn Công Hoàng