Ngày 13.8.1945, Nhật đầu hàng Hồng quân Liên Xô và đồng minh, chiến tranh thế giới thứ II kết thúc. Ngay hôm đó, tại Hội nghị Tân Trào, trong lời hiệu triệu toàn Đảng, Trung ương Đảng kêu gọi “Các đồng chí phải sáng suốt trong lãnh đạo và cương quyết hy sinh trong cuộc chiến đấu để giành độc lập cho Tổ quốc”. Đồng chí Nguyễn Ái Quốc gửi thư kêu gọi toàn dân “Giờ quyết định cho vận mệnh dân tộc đã đến. Toàn quốc đồng bào hãy đứng lên, đem sức ta mà giải phóng cho ta”.
Tối 13.8, Ủy ban Vận động Việt Minh tỉnh Bình Định họp khẩn cấp tại ga Quy Nhơn ra chủ trương: “Dù tình hình nào cũng phải kịp thời phát động quần chúng vùng lên giành chính quyền trước khi quân đồng minh đến”. Ngày 18.8, Ủy ban khởi nghĩa (UBKN) của tỉnh được thành lập. Cuộc khởi nghĩa giành chính quyền đã lần lượt diễn ra:
Tại Quy Nhơn: Tối 21.8.1945, UBKN quyết định kế hoạch khởi nghĩa chiếm thị xã, tỉnh lỵ. Sáng 23.8, cả Quy Nhơn sục sôi khí thế cách mạng. Tại SVĐ Quy Nhơn, trước hơn 10.000 người, đại biểu của UBKN đứng lên hiệu triệu quần chúng nhất tề xông lên khởi nghĩa. Sau đó quần chúng có các đội tự vệ cứu quốc (TVCQ) đi đầu chia thành 2 đoàn tiến chiếm 2 mục tiêu quan trọng: Đốc bộ đường tức Dinh Công sứ cũ, Tòa đốc lý tức Tòa sứ cũ, rồi hợp điểm chiếm trại bảo an tỉnh. Khởi nghĩa thắng lợi. Ủy ban Nhân dân cách mạng lâm thời (UBNDCMLT) tỉnh Nguyễn Huệ ra đời.
Tại huyện Bình Khê (Tây Sơn): Ngày 22.8.1945, UBKN Bình Khê huy động tự vệ Đờ li nhông tước vũ khí đơn vị tự vệ bảo an của Nhật. Ngày 24.8, hơn 3.000 quần chúng yêu nước có TVCQ dẫn đầu tiến về huyện lỵ chiếm huyện đường buộc tri huyện Bình Khê giao chính quyền cho Việt Minh. Tại phủ Phù Mỹ: Chiều 24.8, gần 3.000 quần chúng với vũ khí thô sơ tiến về phủ đường thu sổ sách, ấn tín. UBNDLT phủ được thành lập. Tại huyện Hoài Ân: Ngày 24.8, LLVT đột nhập huyện đường buộc tri huyện giao ấn tín, sổ sách và chính quyền cho Việt Minh. Ngày 26.8, UBNDCMLT được thành lập. Tại phủ Tuy Phước: Chiều 22.8, Ủy ban Vận động Việt Minh huy động quần chúng yêu nước biểu tình thị uy chiếm phủ lỵ Tuy Phước, tên tri phủ bị bắt. Các làng, xã lần lượt giành chính quyền. Chiều ngày 3.9, UBNDCM phủ Tuy Phước thành lập. Tại phủ An Nhơn: Ngày 25.8, Việt Minh chiếm phủ đường, buộc tri phủ giao ấn tín, vũ khí. Ngày 3.9, hơn 4.000 quần chúng mít tinh tại SVĐ thị trấn Bình Định thành lập UBNDCMLT phủ An Nhơn. Tại phủ Hoài Nhơn: Từ ngày 21.8 khí thế cách mạng sôi sục, chính quyền bù nhìn ở các xã tan rã, bọn tổng lý tìm cán bộ Việt Minh giao bằng, triện. Ngày 29.8, tại SVĐ Bồng Sơn, hơn 5.000 quần chúng tham gia mít tinh thành lập UBNDCMLT phủ Hoài Nhơn. Tại huyện Phù Cát: Quần chúng nhân dân nổi dậy cướp chính quyền ở xã, thôn. Ngày 31.8, gần 1.000 quần chúng yêu nước do Đội tự vệ sắt tập trung dẫn đầu tiến vào huyện đường buộc tri huyện giao chính quyền cho Việt Minh. Chiều ngày 3.9, tại SVĐ An Hành (thị trấn Ngô Mây hiện nay), 3.000 đồng bào tham gia mít tinh thành lập UBNDCMLT huyện Phù Cát.
Như vậy hơn một tuần lễ (từ 23 đến 31.8.1945) nhân dân Bình Định đã vùng lên giành chính quyền thắng lợi. Bộ máy chính quyền của đế quốc và phong kiến từ làng, xã đến huyện, tỉnh bị sụp đổ hoàn toàn.
(Theo Lịch sử Đảng bộ tỉnh Bình Định) | 
