Huyện Vĩnh Thạnh chủ yếu có 2 tộc người Kinh và Bana cùng chung sống. Đồng bào Vĩnh Thạnh vốn có tinh thần đoàn kết, đấu tranh kiên cường 9 năm kháng chiến chống Pháp. Từ năm 1958, kết thúc thời kỳ thứ 2 (giai đoạn thứ nhất) của cao trào cách mạng ở Bình Quang, Vĩnh Thạnh. Trước những bức xúc của quần chúng cách mạng, yêu cầu của lãnh đạo là phải có những chủ trương mới, biện pháp mới để hướng dẫn quần chúng đấu tranh cách mạng (CM).
Giữa năm 1958, Tỉnh uỷ Bình Định triệu tập Hội nghị ở Đak Hmang để nghe phổ biến Đề cương cách mạng miền Nam. Bộ Chính trị Trung ương Đảng đã chỉ thị cho các Đảng bộ miền Nam phải lãnh đạo đấu tranh chính trị có sự tham gia của các lực lượng võ trang, xây dựng và củng cố các lực lượng quần chúng. Thông qua việc học tập chủ trương mới, Hội nghị Tỉnh uỷ chỉ thị lấy vùng cao của huyện An Lão và Vĩnh Thạnh (các xã Vĩnh Kim, Vĩnh Châu, Vĩnh Trường) làm căn cứ địa của tỉnh.
Quân số của địch ở Vĩnh Thạnh lúc này gồm một đại đội bảo an và 2 trung đội mới tăng cường, cảnh sát quận gồm 30 tên, 1 tiểu đội biệt kích và 5 trung đội dân vệ. Tháng 2.1958, tên quận trưởng Vĩnh Thạnh triệu tập đại diện các làng, các xã xuống Định Quang để phổ biến chủ trương “định cư” và mở các lớp học về “định cư” cho nhân dân. Tháng 8.1958, chúng đổi Bình Quang thành xã Vĩnh Quang.
Cũng từ tháng 2.1958, chúng mở hàng chục cuộc hành quân để khủng bố nhân dân. Trong 2 ngày 16,17.2.1958 một trung đội bảo an phục kích suối Cà Xơm, Kon Klot (Vĩnh Châu) nhưng bị thất bại. Ngày 13.3.1958, chúng tập kích vào Kon Hai (Vĩnh Trường) để bắt cán bộ bí mật của ta, nhưng không có kết quả.
Sự đàn áp điên cuồng của địch đối với nhân Bình Quang không thể nào kể xiết. Đồng thời Bình Quang là nơi có phong trào CM sớm được khôi phục và phát triển mạnh, có hơn 30 cơ sở CM, không những là đầu mối liên lạc với Tỉnh uỷ, mà còn là nơi phối hợp đấu tranh để chuẩn bị khởi nghĩa Vĩnh Thạnh, trở thành một trung tâm, căn cứ địa của phong trào CM toàn tỉnh Bình Định.
Thời điểm nổ ra cuộc khởi nghĩa Vĩnh Thạnh là vào lúc giáp Tết. Nên chủ trương của ta trước hết là làm cho bọn nguỵ quyền và các binh lính địch ăn không ngon, ngủ không yên, lo lắng đối phó với ta, sợ hãi không còn vui vẻ đón Tết, nhằm làm phá sản kế hoạch của chúng là muốn ổn định nội bộ, chuẩn bị quân đội tấn công vào khu căn cứ của ta.
Như vậy, sự phối hợp đấu tranh chặt chẽ giữa người Kinh và Bana đã khiến cho Bình Quang, Vĩnh Thạnh trở thành một trung tâm, căn cứ địa của phong trào CM toàn tỉnh Bình Định. Các đồng chí lãnh đạo được phân công xuống các làng chuẩn bị lực lượng, tạo thế đấu tranh hợp pháp, có kế hoạch bố phòng chống địch.
Nhân dân các làng dưới sự lãnh đạo của Ban cán sự quần chúng đã vạch ra kế hoạch bố phòng theo ba tuyến, chọn các tuyến chiến đấu đấu để nhử địch vào theo kế hoạch bài binh bố trận của ta. Các già làng giàu kinh nghiệm, am hiểu địa thế, địa hình được mời vào hoạt động với Ban cán sự quần chúng để bố trí cạm bẩy, làm tên tẩm thuốc độc, huy động cả phụ nữ và trẻ em cùng tham gia vót chông, tên, mua sắm băng bông, thuốc đỏ để cứu thương.
Đối với địch, ngày 1.2.1959 trong cuộc họp các quận trưởng, tỉnh trưởng nguỵ quyền tuyên bố “phải hoàn thành việc định cư càng sớm càng hay, tốt nhất là đầu năm 1959”.
Ngày 3.2.1959 (tức 26 tháng Chạp) chính quyền quận Vĩnh Thạnh tổ chức phát quà tết cho các già làng. Chúng quy định ngày 11.2.1959 (tức mùng 4 Tết Kỷ Hợi) 2 xã Vĩnh Hiệp và Vĩnh Hảo phải đưa toàn dân xuống định cư. Tên quận trưởng gặp đại diện các xã để phổ biến kế hoạch chuyển dân. Chúng hăm doạ sẽ “làm cỏ” các làng, nếu không thực hiện ý đồ của chúng.
Ngày 5.2.1959 (tức 28 tháng Chạp) chúng triệu tập một số thanh niên theo học các lớp huấn luyện quân sự tới quận lỵ đóng ở Định Quang để thết tiệc, uống rượu, dặn dò, lôi cuốn, đốc thúc về việc phải dời làng vào khu dồn sau Tết, như bọn chúng quy định.
Chỉ trong 1 tuần trước Tết, bọn địch đã ra sức thúc ép, dồn dân vào tận chân tường.
Qua cuộc họp vừa dụ dỗ, vừa đe doạ của bọn địch tổ chức vào ngày 5.2.1959, những người đi họp về chưa kịp hỏi ý kiến của huyện, cũng chưa bàn với cán bộ cơ sở xã, các cốt cán địa phương cùng với nhân dân cho rằng địch vô cùng ngoan cố, không hề từ bỏ âm mưu dời làng, cho nên họ đã huy động toàn dân chặt cây lấp các ngả đường, cắm chông, gài mang cung, đặt bẩy, đặt thò. Có 12 làng của 2 xã Vĩnh Hiệp, Vĩnh Hảo cùng đồng loạt công khai nổi dậy mở đầu cuộc khởi nghĩa. Ngày 6.2.1959, cuộc khởi nghĩa Vĩnh Thạnh bùng nổ. Huyện uỷ liền cử ngay cán bộ xuống 2 xã lãnh đạo phong trào.Tên quận trưởng Vĩnh Thạnh ra lệnh cho một trung đội lính bảo an tấn công vào làng, bất chấp lời cảnh báo của dân chúng. Du kích Tờ Lot và Tờ Lek đã dũng cảm đánh trả, tiêu diệt và làm bị thương nhiều tên, trong đó Dinh On là tên ác ôn dẫn đường, buộc địch phải rút lui.
Bị thiệt hại nhưng bọn địch tiếp tục tăng viện để mở cuộc hành quân quy mô lớn vào ngày 17.3.1959. Suốt 10 giờ sáng đến 16 giờ chiều cùng ngày địch liên tiếp mở nhiều đợt tấn công nhưng không những không vào được làng mà còn bị du kích các làng đánh gây cho địch thiệt hại nặng nề, chết 5 tên, trong đó có tên trung úy chỉ huy và 24 đánhk khác bị thương. Bọn địch lồng lộn huy động cả máy bay đến ném bom yểm trợ và tàn phá làng mạc, nhưng cuối cùng chúng thất bại, buộc phải rút lui.
Tiếp đó, trong vòng 1 năm (từ tháng 2.1959 đến 2.1960), 50 trong số 53 làng của huyện Vĩnh Thạnh đã nổi dậy dời làng, chống địch. Ba làng còn lại thuộc xã Vĩnh Bình: Nước Dân, Nước Chàm và Đất Thổ.
Từ kết quả thắng lợi vẻ vang của cuộc khởi nghĩa Vĩnh Thạnh, rút ra những kết luận quan trọng có ý nghĩ mang tính lịch sử:
Một là, đây là cuộc khởi nghĩa từng phần đầu tiên của tỉnh Bình Định, còn là cuộc khởi nghĩa đầu tiên trong phong trào đấu tranh chống Mỹ, cứu nước của nhân dân khu V.
Hai là, khởi nghĩa Vĩnh Thạnh ghi nhận một mốc chuyển giai đoạn mới của CM quan trọng. Cuộc khởi nghĩa có ý nghĩa vô cùng quan trọng, phát huy tinh thần đấu tranh bất khuất của nhân dân Bình Định, đưa phong trào CM trong tỉnh hoà nhịp với toàn miền Nam. Cuộc khởi nghĩa đã kết hợp nổi dậy của quần chúng với việc chống càn, chống địch tái chiếm, phát huy được các hình thức tác chiến tại chỗ của quân dân, du kích địa phương.
Ba là, cuộc khởi nghĩa Vĩnh Thạnh nêu một hình tượng cao quý về mối quan hệ máu thịt giữa Đảng và quần chúng nhân dân; biết dựa vào nhân dân CM, là sự năng động, sáng tạo của quần chúng CM, đóng góp vào kho tàng của cách mạng cả nước về sự vận dụng sáng tạo đường lối CM của Đảng, từ ban cán sự chuyển dần thành Uỷ ban nhân dân tự quản.
Bốn là, cuộc khởi nghĩa Vĩnh Thạnh tiêu biểu cho cả một quá trình đấu tranh gian khổ để bảo vệ, giữ gìn và phát triển lực lượng, tiến lên khởi nghĩa từng phần. Kết hợp nổi dậy của quần chúng với công tác binh địch vận, làm nản chí, rệu rã binh lực địch.
Năm là, cuộc khởi nghĩa Vĩnh Thạnh nổ ra sớm nhất toàn miền Nam, là cái mốc tiêu biểu ghi nhận sự kết thúc của một giai đoạn đấu tranh một phía, chuyển biến, tìm tòi phương thức đấu tranh CM mới; có một quá trình kiên trì đấu tranh từ làng lên xã, lên huyện; từ đấu tranh bí mật đến công khai, từ nổi dậy lánh địch đến nổi dậy đánh địch và đã đánh thắng quân địch, lần đầu tiên lực lượng CM làm chủ trên một địa bàn toàn huyện. Đây là căn cứ quan trọng của liên Tỉnh uỷ, Tỉnh uỷ và Huyện uỷ, một căn cứ địa được giải phóng hoàn toàn, nhưng quân địch không thể nào tái chiếm lại được trong suốt cuộc kháng chiến chống Mỹ, cứu nước của nhân dân Bình Định.
(Phó Chủ tịch LĐLĐ Bình Định) | 
