Chiến thuyền Tây Sơn trong trận Rạch Gầm - Xoài Mút.

Lúc bấy giờ, công nghệ đóng thuyền ở nước ta đã có những tiến bộ nhất định. Cuối thế kỷ XVIII, John Barraw - hội viên Hội Hoàng gia Anh - đã đến xứ Đàng Trong (miền Trung và miền Nam Việt Nam) và chứng kiến: "Thuyền của họ đóng rất đẹp, thường dài từ 50 đến 80 pied (1pied = 0,30m). Đôi khi một chiếc thuyền như vậy chỉ gồm 5 tấm ván, kéo dài từ đầu nọ đến đầu kia và được ghép vào nhau bằng mộng. Thuyền biển của họ đi không nhanh lắm, nhưng rất an toàn. Bên trong được chia thành từng khoang, loại này rất chắc có thể đâm vào đá ngầm mà không chìm vì nước chỉ vào một khoang mà thôi. Hiện tại ở Anh đã bắt chước cách làm này để áp dụng vào việc đóng tàu".

Một số lớn thuyền chiến của Tây Sơn được trang bị pháo, nhằm tăng cường hỏa lực, tạo nên mũi đột kích có sức công phá và tiêu diệt lớn. Trong một bức thư của Jeaptiste Chaigneau cho biết ở Quy Nhơn, thủy đội Tây Sơn có 54 tàu, 93 chiếc thuyền, 300 pháo hạm, 100 tàu buồm trang bị khá hùng hậu.

Năm 1782, thủy quân Tây Sơn do Nguyễn Huệ chỉ huy tiến đánh Gia Định. Thủy quân của Nguyễn Ánh dàn trận ở sông Cần Giờ nghênh chiến. Chiến thuyền Tây Sơn "giương buồm căng, xông pha thẳng tiến" (Lịch triều tạp kỷ - LTTK - Ngô Cao Lãng). Chiến thuyền quân Nguyễn "chưa giao chiến đã tự tan vỡ". Trong trận này, thủy quân Tây Sơn đã đốt cháy chiếc tàu do Maanuel - một sĩ quan Pháp trong quân đội chúa Nguyễn - làm thuyền trưởng và giết chết luôn y. Thừa thắng, thủy quân Tây Sơn đánh tan luôn cả hạm thuyền của Nguyễn Ánh đóng ở sông Ngã ba thuộc Xoài Rạp, rồi tiến thẳng đến Bến Nghé, khiến chúa Nguyễn phải bôn tẩu ra đảo Phú Quốc.

Năm 1783, thủy quân Tây Sơn lại tiến vào Gia Định, đánh quân Nguyễn. Hạm thuyền Tây Sơn và hạm thuyền chúa Nguyễn giáp chiến kịch liệt ở sông Bến Nghé. Kết cục hạm thuyền Tây Sơn đã đốt cháy hạm thuyền quân Nguyễn mờ mịt trong vòng khói lửa dữ dội! Lần này, Nguyễn Ánh cùng tàn quân lại phải chạy trốn ở đảo Phú Quốc.

Năm 1786, nghĩa quân Tây Sơn tiến đánh Phú Xuân, các pháo thuyền Tây Sơn đậu ở sông Hương, chờ nước thủy triều lên, bắn phá dữ dội vào thành và nhanh chóng chiếm được Phú Xuân của quân Trịnh. Thừa thắng quân thủy Tây Sơn gồm 1.400 chiến thuyền và 2 vạn quân tiến ra Bắc Hà. Quân Trịnh tổ chức phòng thủ ở Nghệ An, nhưng bị nghĩa quân đánh chiếm dễ dàng.

Sử cũ ghi: "Thuyền Tây Sơn đến cửa Hội thuộc Hội An, trấn thủ Bùi Thế Toại đốt doanh trại, bỏ trốn chạy. Thuyền (Tây Sơn) như đi vào chốn không người, như gió, lướt đến đấy, không ai dám chống cự" (LTTK). Thủy quân Tây Sơn tiến tiếp đến Vị Hoàng. Viên trấn thủ của chúa Trịnh ở đấy chạy trốn. Lúc bấy giờ, thanh thế của nghĩa quân rất lừng lẫy. Nhân dân Nghệ An leo lên núi, trông ra ngoài biển thấy "cánh buồn và cờ xí của Tây Sơn rất nhiều" (LTTK).

Sau khi mất Vị Hoàng, chúa Trịnh vội điều Đinh Tích Nhưỡng - một viên tướng rất giỏi thủy chiến của quân Trịnh - đem chiến thuyền từ Hải Dương vào bảo vệ trấn Nam Sơn cùng với trấn thủ Đỗ Thế Dân chuyên lo mặt bộ. Chiến thuyền Tây Sơn tiến đến xông chiến. Hai bên đấu pháo kịch liệt, nhưng uy lực pháo từ các chiến thuyền Tây Sơn đã bỏ ra át hẳn quân Trịnh: "Đại pháo (Tây Sơn) tiếng to như tiếng sấm, đạn bay qua các cây cổ thụ, tiện làm hai đoạn" (LTTK). Sau một lúc bắn nhau, chiến thuyền Tây Sơn "nổi trống, reo hò, tiến lên không biết bao nhiêu mà kể. Thấy không địch nổi, Nhưỡng vội quay thuyền về, lên bờ chạy trốn" LTTK).

Phát huy chiến thắng, thủy quân Tây Sơn, từ sông Lục Môn (Sơn Nam) tràn về kinh thành Thăng Long như nước vỡ bờ. Chúa Trịnh vội sai tướng Hoàng Phùng Cơ (Quận Thạc) đem binh thuyền trấn giữ cửa sông Thúy Ái. Pháo từ các chiến thuyền Tây Sơn bắn cấp tập vào đội hình quân Trịnh, khiến các tướng của Quận Thạc trên chiến thuyền thuộc tiền trạch đội và trung trạch đội bị pháo giết chết toàn bộ. Quận Thạc buộc phải "cướp đường chạy, chỉ kịp thoát thân. Quân Trịnh bị chết, thây xác ngổn ngang trên và dưới hồ Vạn Xuân không sao kể xiết" (LTTK).

Sau đó, quân thủy Tây Sơn đổ bộ lên bến Tây Luông và đánh bại quân Trịnh cuối cùng ở tại đây. Chúa Trịnh Tông phải chạy trốn và bị bắt. Chấm dứt việc cai trị Bắc Hà của dòng họ Trịnh - một dòng họ từ lâu đã đi ngược lại lợi ích của đất nước và nhân dân.

Sau khi vào Thăng Long, Nguyễn Huệ lập lại trật tự Bắc Hà và giao quyền cai trị cho vua Lê Hiển Tông, chẳng bao lâu sau, vua Lê chết và Lê Chiêu Thống lên nối ngôi. Tình hình Bắc Hà trở nên rối ren. Lê Chiêu Thống bất tài và nhu nhược cầu viện quân Thanh (Trung Hoa). Nhân cớ đó, Tôn Sĩ Nghị mang 29 vạn quân xâm lược nước ta. Trước thế nước nguy vong, Nguyễn Huệ từ Phú Xuân thống lĩnh đại quân ra Bắc diệt bọn cướp nước và bọn bán nước. Từ Phú Xuân, toàn bộ lực lượng của nghĩa quân đã xuống thuyền cấp tốc hành quân đến Nghệ An và từ đây, chia làm 2 cánh, cánh quân bộ và cánh quân thủy, tiến đến Thăng Long. Mùng 5 tháng Giêng năm Kỷ Dậu (3-2-1789), nghĩa quân giải phóng kinh thành khỏi ách chiếm đóng của quân xâm lược Thanh.

. Theo Thế Giới mới