Và dãy Nam Sơn, với nhánh Dương An. Làm bức thành hoành tráng ngăn đôi Bình Định và Phú Yên. Nam Bắc liên lạc được với nhau nhờ có đèo Cù Mông mở lối.

Đèo Cù Mông nằm gần biển. Tuy không dốc như đèo An Khê nhưng dài và quanh co khó đi. Ngày xưa nơi đây tiêu điều vắng vẻ, nước độc mà thiêng, cực chẳng đã lắm người dân Bình Định mới lên xuống.

Ca dao có câu:

Tiếng ai than khóc nỉ non?

Vợ chàng lính thú lên hòn Cù Mông.

Trong sách "Quốc Văn đời Tây Sơn", ông Hoàng Thúc Trâm viết rằng:

"Từ năm Tân Mão (1771) Nhạc quật khởi ở thượng đạo ấp Tây Sơn (Quy Nhơn). Đến năm Mậu Tuất (1778) thì lên ngôi, kỷ nguyên là Thái Đức. Trong 8 năm ấy, đánh Cựu Nguyễn, chống quân Trịnh. Nhạc tất phải "động viên" số dân chúng ở miền mình đã kiểm soát, nhất là Quy Nhơn, để dưới cờ có thể có một số binh khá đông ngõ hầu mới ứng phó được với tình thế.

Trong gia đình quân nhân, khi tiễn chồng ra trận, lòng chinh phụ nào chẳng dặc dặc buồn, mắt chinh phụ nào là chẳng hoen mờ ngấn lệ. Lại thấy chồng phải trèo núi Cù Mông (Quy Nhơn) với bao vất vả nhọc nhằn, rồi dần chìm khuất trong lùm cây kẽ đá, người chinh phụ càng "Nhìn rặng núi càng ngơ ngẩn nỗi nhà" càng có thể òa lên mà than, mà khóc…"

Lý luận như thế nên Hoàng quân cho rằng câu ca dao sản xuất thời Tây Sơn khởi nghĩa, hoặc thời vua Thái Đức trị vì.

Vì là người địa phương, đã từng nghe cha ông kể lại, nên xin đính chính cho người ở xa biết rõ sự thật:

Khi nhà Tây Sơn dấy binh đánh binh tàn bạo của nhà Nguyễn thì nhân dân Bình Định hưởng ứng nhiệt liệt. Lính không đợi bắt, và đồng bào, một số tự nguyện theo quân lính ra nơi chiến trường ở phục dịch cho quân đội. Vì sao thế, vì là một ách chuyên chế được cởi, hai là vì những của cải đánh lấy được của bọn tham quan ô lại và của bọn nhà giàu sống trên mồ hôi nước mắt đám bình dân đều được chia một nửa, còn một nửa dùng làm quân lương.

Đến lúc vua Thái Đức lên ngôi việc đối xử với quân lính được chu đáo. Ca dao có câu:

Ơn vua Thái Đức chí tình

Cù Mông vắng vẻ nhưng mình vẫn vui.

Câu "Tiếng khóc nỉ non" kia có lẽ sản xuất thời Cảnh Thịnh, lúc cháu đã cướp ngôi bác, và đưa người Phú Xuân vào cai trị dân địa phương, cái óc "coi dân như rác" của nhà Nguyễn sống lại làm khổ nhân dân. Hoặc cũng có thể câu kia lúc Nguyễn Ánh đã cướp được thành Quy Nhơn bắt dân Bình Định đi lính để đánh lại quân của Cảnh Thịnh.

Lòng nhân dân Bình Định đối với nhà Tây Sơn luôn luôn vàng đá. Cho nên suốt 143 năm dưới ách cường quyền, người Bình Định vẫn thờ Tây Sơn tam kiệt tại đình làng Kiên Mỹ, mỗi năm cúng tế đến hai lần, vào mùa xuân và mùa thu, mặc dù bị bọn quan cai trị của nhà Nguyễn làm khó dễ.

Đến khi chết rồi mà còn thế, huống hồ lúc sống lẽ nào có lời than oán như kia.

Nơi đèo Cù Mông cũng có nhiều trận thư hùng giữa quân Trần Quang Diệu và Nguyễn Văn Thành, Lê Văn Duyệt trong năm Canh Thân (1800) lúc thành Quy Nhơn bị Võ Tánh chiếm đóng.

Từ Cù Mông trở xuống đến mé biển, núi tiếp nhau thành dãy. Nhưng từ Cù Mông trở ra, tuy sơn mạch vẫn liền, mà các ngọn núi thường đứng cách nhau dường không có mối liên hệ. Đỉnh núi lại không cao. Nên không được hùng. Tuy vậy thế vẫn hiểm. Nếu có quân đóng trong vùng thì địch khó qua nổi đèo Cù Mông vậy.

Đáng kể là hòn Sơn Chà ở Phú Tài (Tuy Phước). Núi không cao (339 thước) nhưng đồ sộ. Trên đỉnh có một thung lũng rộng chừng vài ba mươi mẫu Tây. Trong thung lũng có một ngôi chùa thờ Phật gọi là chùa Eo Mén, do bà Bá Liên, nhạc mẫu nhà văn hào Đào Tấn cất. Phong cảnh thanh u, khách bốn phương thường đến thăm viếng. Dưới chân núi có đầm Ngọc Châu, tục gọi là Bàu Cả, không lớn lắm nhưng nước vẫn lai láng quanh năm.

Ở đèo Cù Mông đi ra thì núi nằm bên trái, đầm nằm bên phải, nghĩa là núi phía Tây, đầm phía Đông.

Phía Đông Bàu Cả, một dãy núi không cao lắm (334 thước) chạy từ Vân Quang đến Phú Vinh. Núi này không có tên riêng, hễ chạy qua thôn nào thì lấy tên thôn ấy mà gọi. Dưới chân núi, về hướng Đông Nam, lại có một cái đầm nữa, là một đầm tư của một phú hộ ở Quy Nhơn là Bá Mười. Do đó, người ta gọi là đầm Bá Mười, hay đầm Thanh Cẩn, tên ông ta.

Núi này liền với núi vùng Quy Nhơn (trong đó có Hưng Thạnh, Xuân Quang…). Đèo Son ở địa đầu Quy Nhơn mở đường liên lạc từ quốc lộ 1 vào vùng phía trong.

Vùng núi phía Bắc đèo Cù Mông, thuộc Tuy Phước, phía Tây liên lạc với núi vùng Vân Canh, phía Đông giáp biển và phía Đông Nam thì liền với vùng núi phía Đông của Cù Mông. Cho nên ngó qua thời dường như rời rạc, nhưng sự thật vẫn liên lạc mật thiết với nhau, Đông cũng như Tây, Nam cũng như Bắc.

Trước khi xuống Quy Nhơn để chấm dứt núi non dãy Nam Sơn, tưởng cũng nên giới thiệu cụm núi nằm một mình ở phía Bắc quốc lộ, dưới Cầu Đôi, mà phía trước có hai ngọn Tháp Đôi cổ kính, đó là hòn Khố Sơn tục gọi là Núi Kho hay Núi Khố. Tuy nhỏ, thấp nhưng quan trọng, vì thời chiến thường dùng làm vọng đài coi chừng địch ở bốn mặt. Hiện nay núi đã bị phá. Trong vài năm nữa e biến thành một đám đất bằng. Nên ghi lại may có giúp ích cho người sau có lòng hoài cổ vậy.

Vùng núi Quy Nhơn, từ Hưng Thạnh, Xuân Quang xuống, không có ngọn núi nào cao, cũng không có hòn nào rậm. Nhưng có biển cả mênh mông, cát vàng, sóng bạc, làm cho khí thế dãy Nam Sơn thêm phấn khởi mãnh liệt, làm cho phong cảnh dãy Nam Sơn thêm ngoạn mục thích tâm.

Bàn về núi non tỉnh Bình Định, cổ nhân lấy thành Đồ Bàn làm Trung Tâm Điểm, và chia làm ba dãy:

-    Dãy Bắc Sơn gồm tất cả các quần sơn từ Núi Bà trở ra Bến Đá.

-    Dãy Tây Sơn là núi non trong huyện Vĩnh Thạnh - Bình Khê (xưa kia là một huyện)

-    Dãy Nam Sơn là hai nhánh Phước An và Triều Sơn.

Vì đứng tại thành Đồ Bàn mà trông thì những núi phía Bắc, chỗ nối bù vào chỗ đứt, nơi thấp núp dưới bóng nơi cao, nên thấy núi liền giây, chập chồng đằng đằng.

Còn hai dãy Tây Nam thì bản thân vốn đã liền lạc thành hai bức tường thành có hai lớp lồng vào nhau.

Ba dãy núi ảnh hưởng với nhau, hỗ trợ lẫn nhau, về mặt khí thế, hòa hợp với nhau bổ khuyết cho nhau về màu sắc đường nét. Dãy này ủng hộ dãy kia, dãy kia củng cố dãy nọ, tương y tương ỷ, tạo Bình Định thành một nơi thiên hiểm về mặt quân sự, thành một bức tranh tú vỹ hùng kỳ của đất nước Việt Nam muôn thuở.

(còn tiếp)

. Theo Nước non Bình Định (Quách Tấn)