Có vụ án lạ ở một xã ven trấn lỵ Điện Bàn (Quảng Nam) đã được huyện quan mấy lần xét hỏi nhưng chưa xử ra sao. Bởi vậy, được vua Cảnh Thịnh bổ làm trấn thủ Quảng Nam, nhân đi kinh lý tới Điện Bàn, Đô đốc Bùi Thị Xuân quyết định đích thân xử vụ án này.

Nguyên nhà họ Lê ở xã nọ chẳng may mất sớm để lại vợ góa còn trẻ đẹp và đứa con trai 14 tuổi. Đứa bé này bị tố cáo là ngỗ ngược đối với mẹ. Người đầu đơn kiện là viên xã trưởng của xã ấy, tên là Ba Nỗ. Vụ án càng thêm rắc rối vì mẹ chú bé cũng đồng tình với viên xã trưởng, trong lúc họ hàng ruột thịt thì im lặng.

Mở đầu buổi xử án, trước đông đảo nhân dân đến dự, Đô đốc Bùi Thị Xuân hỏi viên xã quan:

- Họ Lê còn có bà con thân thích gì không? Sao không thấy ai đứng đơn kiện?

Viên xã quan khúm núm:

- Bẩm đại quan! Tên nghịch tử họ Lê còn có một ông chú ruột và một ông cậu. Nhưng cả hai đều có tuổi, ngại hầu quan nên không chịu đứng tên kiện cháu. Con là chỗ thân tình của cố chủ, vốn hay đi lại thăm hỏi gia chủ nên chẳng ngại khổ, chẳng ngại bị thù oán, muốn giúp cậu chủ sửa đổi hạnh kiểm. Ấy là thấy chuyện bất bình chẳng tha!

- Người đừng nhiều lời! Bùi Thị Xuân lạnh giọng, rồi quay sang viên huyện quan - Ông huyện đã tra xét vụ này chưa? Ý ông ra sao?

- Thưa đại quan! - Huyện quan Điện Bàn nhỏ giọng - Hạ quan đã về tận nơi xét hỏi và được biết rằng viên xã trưởng Ba Nỗ hay đi lại gia đình cố chủ họ Lê. Chính y đã cùng vợ cố chủ muốn hại chú bé, mưu chiếm đoạt tài sản của cố chủ. Sự thật là như thế nhưng hạ quan không có bằng cớ rõ rệt để khép tội lũ chúng.

Bùi Thị Xuân gọi chú bé họ Lê lên trước công án quát hỏi:

- Sao ngươi dám hỗn hào với mẹ đẻ. Người trả công sinh thành dưỡng dục của mẹ ngươi như thế sao?

Chú bé sụt sùi thưa:

- Bẩm quan! Xin quan xá tội! Chỉ vì mẹ con nghe ông Ba Nỗ mắng chửi, đánh đập, hành hạ và đuổi con đi, con mới sinh hư như thế!

- Xã trưởng có bao giờ đánh đập ngươi không?

- Bẩm quan! Ông ta chỉ xui mẹ con đuổi con đi mà thôi.

Bùi Thị Xuân vỗ áo quát xã trưởng:

- Ba Nỗ! Tại sao gia tộc họ Lê không đứng tên kiện cháu mà lại để cho nhà ngươi cáng đáng việc này? Có thật ngươi lấy tình bằng hữu với cố chủ, mà ân cần săn sóc gia quyến người ta hay toan dùng quyền uy để khống chế, lợi dụng sự nhẹ dạ của người đàn bà?

Ba Nỗ phấn chấn:

- Bẩm, dân xã con đều khen con như thế!

Bùi Thị Xuân ra hiệu cho cậu bé đến đứng gần Ba Nỗ, nói:

- Ba Nỗ hãy nghe đây! Đáng lẽ thằng nhỏ vì tội bất hiếu với mẹ, phải chịu 40 trượng. Nhưng nó còn nhỏ, đánh 40 trượng sợ chết mất, còn đâu mà dạy bảo nó nên người như ngươi mong muốn. Ngươi từng chịu ơn sâu với cố chủ họ Lê, lại thực lòng thương thằng nhỏ và cả gia quyến nó. Vậy ngươi hãy thay nó nhận 40 trượng phạt.

Bùi Thị Xuân lại đòi chú ruột cậu bé đến trước công án, nói:

- Nhà ngươi là chú ruột thằng nhỏ. Chú cũng như cha. Cha nó đã mất, sao ngươi không thay anh cháu để nó hư đốn, khiến Ba Nỗ phải can dự vào chuyện kiện tụng. Vậy ngươi phải chịu 40 trượng.

Người chú khóc, xin tha tội.

Bùi Thị Xuân chợt đổi giọng hóm hỉnh:

- Tội ngươi rành rành còn khóc nỗi gì! Nhưng ngươi yên lòng, Ba Nỗ là người có tình nghĩa. Hắn đã thay ngươi đội đơn kiện cháu ngươi, tất hắn sẽ là người chịu đòn.

Mệnh lệnh được thi hành ngay.

Cuối cùng Bùi Thị Xuân sai mang gông đến rồi tuyên bố:

Đây là chiếc gông cho xã trưởng thay thằng nhỏ chịu tội. Chỉ khi nào thằng nhỏ hối cải, Ba Nỗ mới được ra tù.

Phiên xử án kết thúc trong sự hoan hỉ của mọi người.

Huyện quan Điện Bàn chưa hết thảng thốt:

- Thưa đại quan! Xã trưởng Ba Nỗ có tội lộng quyền, quan hệ bất chính với vợ cố chủ, mưu hãm hại đứa bé để chiếm đoạt gia sản nhưng vì không có bằng cớ nên hạ quan chưa thể bắt tội. Xử như đại quan thật tài tình, vừa đúng sự thật lại không sai luật.

Bùi Thị Xuân tươi cười:

- Kẻ phạm luật quỷ quyệt lắm! Hắn rêu rao tình thương nghĩa cả thì ta mượn chiêu bài ấy để xử tội hắn...

. Theo Quỳnh Cư (Địa chí Bình Định)