Cầu Kiên Mỹ mới trong ngày hội kỷ niệm chiến thắng Ngọc Hồi - Đống Đa (ảnh: Đào Tiến Đạt)

Bến Trường Trầu tồn tại rất lâu cho đến đầu thế kỷ 19, song song với tục ăn trầu của người dân Việt Nam. Qua gần hai thế kỷ, cũng giống như một số di tích khác, bến Trường Trầu đã bị tàn phá nặng nề bởi thời gian và mưa bom bão đạn của hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ.

Đã từ lâu, khi hai bờ sông bị sụt lở nhiều, và đường sông không còn là con đường giao thông chính nữa thì bến cũng thôi hoạt động. Tuy nhiên bến Trường Trầu đã để lại một dấu ấn trong lịch sử dân tộc, gắn liền với phong trào đấu tranh của nông dân Tây Sơn trong nửa cuối thế kỷ 18, dưới sự lãnh đạo của ba anh em Tây Sơn - Nguyễn Nhạc, Nguyễn Huệ, Nguyễn Lữ.

Năm 1986 bến Trường Trầu đã được Nhà nước xếp hạng là di tích lịch sử quốc gia.

Thế kỷ 18, làng Kiên Mỹ (nay thuộc thị trấn Phú Phong) là vùng đất chuyển giao giữa miền xuôi và miền ngược, tức là giữa vùng Tây Sơn thượng đạo và Tây Sơn hạ đạo. Từ chợ Kiên Mỹ có hai đường giao thông thuận tiện qua lại giữa hai miền. Đó là con đường bộ qua đèo Mang (đèo An Khê) - không hoàn toàn trùng với quốc lộ 19 hiện nay, và đường thủy là con sông Kôn có thể lên tận miền ngược đến các plây (làng) của người dân tộc thiểu số và xuống tận miền xuôi như chợ An Thái, Cửa Giã, Đập Đá…

Vì vậy con sông gần như là con đường giao thông chính giữa hai vùng đất mà bên trên chứa đựng những trầm hương, trầu nguồn, mật sáp, ngà voi…; bên dưới là đồng bằng no đầy lúa gạo, những đám dâu, nương bông hứa hẹn lụa là gấm vóc; là hàng hóa tiêu dùng các loại. Nối dài ra biển là vùng cá, muối, tôm, cua…

Đoạn sông thuộc làng Kiên Mỹ là một địa điểm lý tưởng để tập trung trao đổi các mặt hàng của thương nhân hai miền Tây Sơn thượng - hạ. Nhưng có thể việc trao đổi thông qua bến sông này nhiều nhất vẫn là mặt hàng trầu. Trầu đã góp phần làm phồn thịnh chợ Kiên Mỹ; tên gọi bến Trường Trầu vì thế ra đời.

Ông Hồ Phi Phúc - thân sinh của ba anh em Tây Sơn - vì làm nghề buôn trầu xuôi ngược theo dòng nước, ngày ngày qua lại vùng Tây Sơn hạ đạo, đã gặp gỡ kết duyên bà Nguyễn Thị Đồng sinh ra ba anh em Tây Sơn. Con sông đã gắn liền với đời sống của họ. Ba anh em Tây Sơn đã trải qua thời thiếu niên êm đềm bên dòng sông Kôn. Đến lượt mình, khi lớn lên Nguyễn Nhạc cũng đã nối nghiệp cha buôn trầu trên khúc sông này. Từ việc ngày phải tiếp xúc với các thương nhân buôn trầu gần xa, và được nghe những câu chuyện thường nhật của họ về các cuộc đấu tranh nông dân diễn ra khắp nơi của thế kỷ 18 - thế kỷ được mệnh danh là thế kỷ đấu tranh nông dân - đã bắt đầu hình thành ý chí khởi nghĩa của Nguyễn Nhạc.

Đến khi ba anh em Tây Sơn lãnh đạo nông dân đứng lên đấu tranh và giành được những thành công to lớn, mở ra một triều đại mới trong lịch sử thì có thể nói bến Trường Trầu là nơi xuất phát đầu tiên của phong trào nghĩa quân Tây Sơn. Đó là nơi hội ngộ của các sĩ phu yêu nước trong giai đoạn tiền khởi nghĩa. Cách bến Trường Trầu khoảng 30m về phía bắc, khi bến đang thịnh vượng, nhân dân dựng nên một ngôi nhà nhỏ làm quán trọ cho khách buôn trầu nghỉ chân. Và đó cũng là nơi trao đổi tin tức của nghĩa quân.

Vì vậy sau khi ba anh em Tây Sơn mất, để tưởng nhớ, nhân dân đã xây dựng lên trên nền nhà đó một cái miếu thờ ba anh em Tây Sơn, gọi là miễu Vĩnh Thọ (nay là tịnh xá Ngọc Bình).

Bến Trường Trầu đã ngưng hoạt động từ lâu, nhưng đến nay âm hưởng của nó vẫn còn vang vọng đâu đây, khi mỗi độ xuân về Bảo tàng Quang Trung tổ chức lễ hội Đống Đa, tái hiện một phần của một thời kỳ lịch sử và khi dòng nước sông Kôn trở lại xanh trong sau những đợt lũ.

. Báo Bình Định ngày 29-12-2000