|
Trong nỗ lực ổn định đất nước sau hơn 200 năm bị chế độ phong kiến cát cứ, Trịnh - Nguyễn phân tranh, nhà Tây Sơn (1771-1802) đã rất chú trọng đến việc lập pháp, đồng thời thể hiện sự thượng tôn pháp luật. Xin kể lại một vài giai thoại có liên quan đến lĩnh vực pháp luật thời Tây Sơn.
Nguyễn Huệ nhận lỗi
Năm 1786, khi cất quân ra Bắc lần thứ nhất diệt Trịnh phù Lê, oai danh của Nguyễn Huệ đã lẫy lừng, kẻ địch nghe đến tên ông đều sợ vỡ mật. Khi vào yết kiến vua Lê, vốn quen chiến trận, Nguyễn Huệ vẫn mặc áo giáp, đeo gươm đến trước ngai vàng.
Hành vi này đã phạm vào điều cấm kỵ. Thấy vậy, nhưng đám quần thần nhà Lê hèn nhát, sợ run cầm cập không dám hó hé. Mãi sau, quan hộ giá Phương Đình Giáp mới tiến ra tâu rằng:
- Xin Thượng công cởi áo giáp và cất gươm rồi hãy đến yết kiến Đức Kim thượng.
Nguyễn Huệ ngẩn người rồi xin nhận lỗi ngay. Ông cởi áo chiến, trao gươm cho viên tướng tùy tùng:
- Ta vốn quen như thế, nay xin theo đúng lễ.
Thái độ tôn trọng lễ nghi của Nguyễn Huệ đã khiến đám quần thần nhà Lê vừa sợ vừa kính phục.
Trộm cắp: Chém đầu
Cũng trong lần kéo quân ra Bắc hỏi tội chúa Trịnh, tôn phò vua Lê, Nguyễn Huệ đã áp dụng việc xử án rất nghiêm khắc, nhất là tội trộm cắp. Hễ bắt được tên trộm cắp hoặc tên lính của mình cướp bóc hà hiếp dân lành là ông lập tức cho chém đầu mà không cần... xét xử. Nhờ vậy, cái xã hội rối ren của thời hậu vua Lê chúa Trịnh đã nhanh chóng được ổn định, nhân dân yên ổn làm ăn, sinh sống. Giáo sĩ Le Roy ở Nam Định hồi đó đã nhận xét: Dưới sự cai trị của nhà Tây Sơn, quân trộm cướp không dám hành nghề.
Công chúa Ngọc Hân cũng bị phạt 20 roi
Buổi đầu chưa có luật và các "văn bản dưới luật" nên vua Quang Trung cai trị bằng chế độ quân chính, không lập pháp lệnh, điều ước. Việc xử kiện do Quang Trung phân xử bằng… miệng. Ai có tội đều dùng đòn mà trị. Kẻ nào can tội hối lộ đều bị phạt nặng. Ngay cả đối với công chúa Ngọc Hân cũng bị Quang Trung ra lệnh đánh 20 roi về tội bao che cho mẹ, vì bà Chiêu Nghi đã nhận hối lộ 100 thỏi vàng của viên quan nhà Lê đút lót, nhờ xin Quang Trung tha tội chống lại Tây Sơn.
Phải có pháp luật để cai trị
Từ cuối năm 1788, sau khi lên ngôi hoàng đế, Quang Trung đã thấy rằng nhà nước thì phải có pháp luật để cai trị chứ không thể tùy tiện mãi, nên ông đã ra lệnh: "Đánh dấu ngày khởi đầu triều đại ta bằng cách soạn ra bộ luật để dân chúng sống trên đất đai ta nghiêm ngặt tuân theo…". Lệnh trong một, hai tháng phải soạn xong bộ luật. Vì thời gian gấp nên bộ luật còn rất sơ lược. Nhưng trong quá trình thi hành, bộ luật ấy được bổ sung, hoàn chỉnh về sau.
Năm 1792, một linh mục người Việt đã soạn thảo Bộ luật hoàn chỉnh cho triều đại Tây Sơn, được dịch một phần ra tiếng Pháp, nhưng sau này bộ luật ấy đã thất lạc.
Đến khi Quang Toản lên ngôi lấy niên hiệu là Cảnh Thịnh (1792-1802), ông Lê Công Miễn (1740-1800), là Thượng thư Bộ Hình được lệnh soạn một bộ luật cho triều đại Tây Sơn, gọi là Hình thư, trên cơ sở bộ luật Hồng Đức (1470-1497), để khắc phục tình trạng chính sự không thống nhất. Bộ luật gồm 3 quyển, đóng bìa giấy bồi cẩn thận. Nhưng bộ luật này chưa kịp thi hành thì nhà Tây Sơn đã sụp đổ và sau đó cũng bị thất lạc.
"Chiếu cầu lời nói thẳng"
"Chiếu cầu lời nói thẳng" của triều Tây Sơn do Ngô Thời Nhậm viết thay cho vua Cảnh Thịnh. Chiếu này ra đời vào lúc thái sư Bùi Đắc Tuyên đã bị giết bởi tội chuyên quyền lộng hành, gây quá nhiều tổn thất về thanh danh, uy tín của triều đại Tây Sơn.
Sau khi vừa dẹp xong đại địch Mãn Thanh, đất nước còn ngổn ngang trăm mối, thì vua Quang Trung tạ thế quá ư đột ngột, cho nên "trong thì triều đình, ngoài thì châu quận, xa thì nơi biên tái, kỷ cương chưa được thiết lập, chấn chỉnh nhiều chỗ sai lầm, việc quan lại cai trị, việc binh cơ dân chính, còn nhiều thiếu sót, lấp chỗ này thì hở chỗ khác". Trước thực trạng xã hội đó, nhà vua trẻ đã cầu lời nói thẳng để mong nhân dân đề ra những biện pháp nhằm lập lại kỷ cương phép nước.
"Chiếu cầu lời nói thẳng" của vua Cảnh Thịnh là một trong những chiếu văn độc đáo, nói lên một quan điểm chính trị tiến bộ trong nền quân chủ của nước ta. Phải chăng, đây là văn bản pháp luật đầu tiên ở nước ta công nhận quyền ngôn luận của công dân?
Đô đốc Bùi Thị Xuân xử án
Năm đó, có vụ án lạ ở một xã ven trấn lỵ Điện Bàn (Quảng Nam) đã được huyện quan mấy lần xét hỏi nhưng chưa xử ra sao. Bởi vậy, được vua Cảnh Thịnh bổ làm trấn thủ Quảng Nam, nhân đi kinh lý tới Điện Bàn, Đô đốc Bùi Thị Xuân quyết định đích thân xử vụ án này.
Nguyên nhà họ Lê ở xã nọ chẳng may mất sớm để lại vợ góa còn trẻ đẹp và đứa con trai 14 tuổi. Đứa bé này bị tố cáo là ngỗ ngược đối với mẹ. Người đầu đơn kiện là viên xã trưởng của xã ấy. Vụ án càng thêm rắc rối vì mẹ chú bé cũng đồng tình với viên xã trưởng, trong lúc họ hàng ruột thịt thì im lặng.
Việc xã trưởng trở thành "nguyên đơn", theo lời trình bày trước "tòa", là do ông ta "chỉ muốn giúp cậu chủ sửa đổi hạnh kiểm".
Biết xã trưởng và người mẹ có tòm tem với nhau nhưng không có chứng cứ, Bùi Thị Xuân đã tương kế tựu kế, xử như sau:
- Xã trưởng hãy nghe đây! Đáng lẽ thằng nhỏ vì tội bất hiếu với mẹ, phải chịu 40 trượng. Nhưng nó còn nhỏ, đánh 40 trượng sợ chết mất, còn đâu mà dạy bảo nó nên người như ngươi mong muốn. Ngươi từng chịu ơn sâu với cố chủ họ Lê, lại thực lòng thương thằng nhỏ và cả gia quyến nó. Vậy ngươi hãy thay nó nhận 40 trượng phạt.
Cuối cùng Bùi Thị Xuân sai mang gông đến rồi tuyên: Đây là chiếc gông cho xã trưởng thay thằng nhỏ chịu tội. Chỉ khi nào thằng nhỏ hối cải, xã trưởng mới được ra tù.
Phiên xử án kết thúc trong sự hoan hỉ của mọi người, còn viên xã trưởng thì bị nện một trận nhớ đời.
| 
