Sơn Long tự (chùa Hàm Long)- cổng chùa cũ được xây dựng cách đây 100 năm.

Xưa đến núi có ngôi đền cổ gọi là đền Hàm Long, nhưng đã bị phá huỷ từ lâu. Dưới đền là một ngôi cổ tự thường gọi là chùa Hang hay Thiền Thất Giang Long, cũng gọi là chùa Hàm Long. Người lập ra Thiền Thất Giang long là nhà sư Thiệt Đăng, tự là Chánh Trí, hiệu là Bảo Quang vào quảng cuối thế kỷ XVII, chùa này cũng đã bị phá hủy từ lâu, nay chỉ còn là nền móng cũ. Ngôi chùa hiện nay tên chữ là Sơn, chủ yếu bằng xi măng cốt thép, gỗ rất  ít. Trong chính điện bài trí đơn giản, chính giữa là tượng Thích Ca, hai bên có tượng phật bà Quan Am và Thánh Mẫu, hai phía tả hữu có tượng ông Thiện, ông ác cùng trống, chuông, khánh. Hậu tẩm thờ bài vị các vị sư trụ trì cùng tăng ni. Bên phải vườn chùa là tháp mộ các vị tổ kế tục nhau trụ trì và tượng Phật Bà Quan Am trong tư thế đứng trang trọng trên đài sen cao khoảng 3 mét có mái che. Thời gian và những biến động đã làm cho dấu tích của ngôi chùa cổ hầu như không còn gì. Tượng thờ hiện nay mới được thỉnh về trong thời kỳ chiến tranh chống Mỹ, còn số tượng cổ thì đã phân tán hết, hoặc tới những ngôi chùa khác, hoặc tại nhà riêng của một số gia đình phật tử. Còn chăng là đôi câu liễn, một số bài vị của các tổ trụ trì.

Nếu như giá trị kiến trúc điêu khắc của chùa Hàm Long không thật cao thì trái lại, giá trị lịch sử của quần thể cụm núi Hàm Long –chùa Hàm Long lại rất đặc sắc.

Núi Hàm Long là một điểm cao phía Đông của thành Hoàng Đế, một vị trí phòng thủ hết sức quan trọng. Vì thế nhà Tây Sơn đã cho đóng đồn trên núi này gọi là Đồn Úc Sơn. Một năm sau khi Quang Trung mất, năm Quý Sửu 1793, Nguyễn Anh đem quân đánh Quy Nhơn trận chiến đã diển ra ác liệt trên núi Hàm Long giữa quân Tây Sơn và quân Nguyễn Anh. Sách Đại Nam nhật thống chí chép về sự kiện này như sau: “năm Quý Sửu đầu đời trung hưng, đại binh tiến đánh Quy Nhơn, quân giặc đắp đồn bảo để chống cự, nhà vua bí mật sai Tôn Thất Hội và Nguyễn Văn Thành lẻn qua sông Kỳ Sơn đánh vào mặt sau của giặc, Vũ Văn Lượng đánh vào mặt trước núi, giặc phải thua to tức là núi này (núi Hàm Long)”. Sách Đại Nam chính biên liệt truyện cũng chép đại khái như thế.

Vào cuối thế kỷ XIX, năm Ất Dậu (1885), núi Hàm Long lại chứng kiến trận phục kích quân Pháp của nghĩa quân Cần Vương Bình Định do Đào Doãn Địch chỉ huy. Trong kháng chiến chống thực dân Pháp chùa Hàm Long trở thành cơ sở bí mật của tổ chức Đảng địa phương. Sau hiệp định Geneve (1954) chùa được dùng làm trụ sở của Uy ban liên hiệp đình chiến liên khu V, nơi nghỉ và làm việc của phái đoàn Trung ương do đồng chí Phạm Văn Đồng là trưởng đoàn về triển khai hiệp định tại Bình Định.

 

Ngôi mộ tháp đầu tiên có niên đại gần 300 năm.

 

Năm 1957 Mỹ - Diệm thi hành chính sách “tố cộng, diết cộng” nhằm phá vỡ các cơ sở Đảng , dập tắt phong trào cách mạng trên toàn Miền Nam, chùa Hàm long vẫn là địa điểm liên lạc, gặp gỡ của các đồng chí cán bộ cách mạng địa phương, từ đây đã đưa ra những nghị quyết quan trọng dẫn dắt cuộc đấu tranh của nhân dân đánh bại âm mưu thâm độc của kẻ thù. Nhờ vào sự che chở đùm bọc của nhà chùa, của những nhà sư giàu lòng yêu nước mà cơ sở Đảng, cơ sở cách mạng địa phương vẫn được bảo tồn và đứng vững qua những năm tháng thử thách gay go ác liệt nhất của cách mạng miền Nam. Khi cuộc kháng chiến chống Mỹ bước vào hồi quyết liệt, chùa Hàm long vẫn tiếp tục là nơi liên lạc, đi về của cán bộ, lực lượng vũ trang khu Đông hoạt động sâu trong lòng địch. Năm 1968 trong cuộc tổng tiến công nổi dậy tết Mậu Thân, với vị trí hiểm yếu ở sát ngay thị xã, chùa Hàm Long là một trong những điểm tập kết biểu tình của đồng bào Tuy Phước trong phong trào đấu tranh nhập thị. Mùa xuân năm 1975 bộ đội chủ lực  C.30 đã cùng phối hợp với du kích xã Nhơn Bình tập kích đồn địch trên núi Hàm long, diệt 29 tên, phá hủy 3 pháo 105mm. Lá cờ cách mạng tung bay trên núi Hàm long, trên mảnh đất Nhơn Bình - Bình định hoàn toàn giải phóng.

Núi hàm long, chùa Hàm Long, ngót hai thế kỷ, đã chứng kiến biết bao sự kiện gắn liền với vận mệnh chung của đất nước, của dân tộc. Núi ấy, chùa đây dù nay đã có nhiều thay đổi thì vẫn mãi mãi là chứng tích của những năm tháng hào hùng trong cuộc trường chinh vì độc lập tự do của toàn dân tộc.

Ngày nay vào dịp đầu năm, ngày rằm, mùng một hàng tháng, ngày Phật đản rằm tháng tư, lễ Vu Lan rằm tháng bẩy, Phật tử, và đông đảo nhân dân, đến lể Phật, đến dự hội rất đông, không chỉ bao gồm người Nhơn Bình mà cả khắp mọi nơi trong huyện, trong tỉnh. Sẽ có ý nghĩa hơn nhiều nếu mọi người đến đây ai cũng biết rõ về những sự kiện lịch sử liên quan đến ngọn núi này, đến ngôi chùa này.

. Theo Bình Định Di tích danh thắng