Cầu Hàm Rồng (Thanh Hóa). (Ảnh: www.sbcvtthanhhoa.gov.vn)

Làng Đông Sơn xưa thuộc xã Đông Sơn, huyện Đông Sơn nay thuộc phường Hàm Rồng, thành phố Thanh Hóa. Là một làng cổ nổi tiếng không chỉ ở xứ Thanh mà địa danh Đông Sơn đã được nhiều nhà khoa học phương Tây biết đến từ thế kỷ trước.

Đông Sơn là một làng nhỏ bên bờ nam sông Mã, cạnh cầu Hàm Rồng, giữa vùng đồng bằng hạ lưu sông Mã, nơi hội tụ những yếu tố đặc trưng của một làng quê Việt Nam truyền thống: Có ruộng sâu, ruộng cạn, có đất đồi, đất bãi, núi đá, có hang động, bến sông...

Làng Đông Sơn, quần tụ dựa vào lưng núi Rồng. Phía trước làng là cánh đồng rộng, màu mỡ, xung quanh ba phía của làng là những núi đá nhỏ, đồi đất thấp nằm xen kẽ lẫn nhau có hình dáng kỳ dị, dân gian cứ theo đó mà đặt tên cho từng quả đồi, ngọn núi: núi Rồng, núi Phượng, núi Voi, núi Cánh Tiên... Chẳng biết có đủ 99 ngọn núi hay không nhưng huyền thoại dân gian vẫn cho rằng làng Đông Sơn ở vào thế đất có 99 ngọn núi hình con Phượng Hoàng.

Phía đông của làng là hệ thống núi đất kéo dài từ Ngã Ba Đầu - nơi sông Chu gặp sông Mã chạy theo bờ nam sông Mã. Sông Mã qua hành trình vạn dặm trước khi về với biển cả đã để lại ở đây một cảnh khí ngoạn mục vào bậc nhất của xứ Thanh: Hàm Rồng - núi Ngọc.

Hàm Rồng vốn là tên riêng của ngọn núi hình đầu rồng với cái thân uốn lượn như một con rồng từ làng Giàng theo dòng sông Mã bên phía bờ nam. Trên núi Rồng còn có động Long Quang có hang ăn thông sang bên kia như hai mắt rồng. Sách Minh Trí nói về danh sơn kể tất cả hai mươi mốt ngọn, trong đó có núi Hàm Rồng được tôn “Đệ nhất là Long Đại”.

Đối diện với núi Rồng bên kia sông là núi Ngọc, tên chữ là Hỏa Châu Phong, hay còn gọi là núi Nít. Ngọn núi này tròn trặn, các lớp đá chen dày tua tủa như những ngọn lửa từ trong lòng đất bốc lên, bởi vậy mà có tên gọi là Hỏa Châu Phong.

Chung quanh núi Hàm Rồng còn có nhiều ngọn núi trông rất ngoạn mục như Ngũ Hoa Phong có hình năm đóa hoa sen chung một gốc mọc lên từ đầm lầy; núi Phượng, núi con Voi có động Tiên và chùa Tiên Sơn. Động Tiên mới được phát hiện gần đây đã trở thành một điểm du lịch hấp dẫn; có ngọn Phù Thi Sơn trông xa như một người đàn bà thắt trên mình một dải lụa xanh nằm gối đầu vào thân rồng. Rồi núi Mẹ, núi Con như hình hai quả trứng, núi Tả Ao, vũng Sao Sa có nước trong vắt quanh năm. Rồi núi Con Mèo, núi Cánh Tiên với huyền thoại về những nàng tiên giáng thế...

Với cảnh trí nên thơ như vậy, Hàm Rồng là nơi dừng chân của nhiều tao nhân, mặc khách. Ở động Long Quang vẫn còn một số bài thơ khắc trên vách đá của các danh sỹ.

Làng Đông Sơn có cấu trúc theo kiểu làng thuần nông. Vị thế của làng cho phép phát huy triệt để lợi thế của kinh tế ruộng nước và đất đồi. Hệ thống di tích: đình, chùa, miếu được tạo dựng và phân bố hợp lý tạo nên những cảnh bình dị giếng nước, mái đình rất đỗi thân thương.

Ít có một làng quê Việt Nam nào có bề dày lịch sử nghìn năm và quá trình phát triển liên tục như làng cổ Đông Sơn. Làng cổ Đông Sơn được xem như một “niên biểu” về sự phát triển liên tục từ buổi các vua Hùng dựng nước cho đến thời hiện đại. Theo dòng lịch sử có thể thấy lịch sử của làng gắn liền với những bước thăng trầm của lịch sử vùng đất xứ Thanh. Vượt qua cái cổng xóm (ở đây mỗi xóm có một cái cổng xây từ những thập niên thứ hai, thứ ba của thế kỷ trước - mới bảy tám chục năm, nhưng trông đã cổ kính rêu phong) là vào đến nhà của người dân trong vùng. Năm 2003, Viện Khảo cổ và Bảo tàng tỉnh về đây khai quật khoa học đã thu được rất nhiều hiện vật quý, hố khai quật hiện đã được làm mái che, xây tường bảo vệ phục vụ tham quan nghiên cứu. Với lời giới thiệu trên bảng treo bên cạnh: “Cho đến nay tại làng Đông Sơn đã qua 7 lần khai quật khoa học. Kết quả nghiên cứu và những sưu tập hiện vật độc đáo thu nhận được tại đây là một đóng góp to lớn, có ý nghĩa quan trọng trong việc tìm hiểu nguồn gốc, quá trình hình thành và phát triển, sức sáng tạo vĩ đại của người Việt cổ. Đặc biệt, đợt khai quật thứ 7 (2003) tại đây với hàng ngàn hiện vật và 5 tầng văn hóa phát lộ đã minh chứng cho sự phát triển liên tục của cộng đồng người Việt trên đất Đông Sơn từ trước văn hóa Đông Sơn cho đến ngày nay”.

Theo Tài liệu khảo cổ học từ thời các vua Hùng dựng nước trên đất Đông Sơn đã hình thành một làng nông nghiệp. Những chứng cứ văn hóa vật chất được phát hiện từ lòng đất làng cổ Đông Sơn từ những bộ nông cụ đa dạng, các loại vũ khí, các loại đồ gốm, đồ trang sức đặc sắc đến những chiếc trống đồng hoa văn tinh xảo... Từ thời kỳ dựng nước Văn Lang, Đông Sơn đã là một làng nông nghiệp hình thành và phát triển lâu dài, có vị thế trong khu vực. Phát hiện về di tích làng cổ Đông Sơn với niên đại hơn 2.500 năm đã mở ra chương mới cho việc nghiên cứu văn minh Việt cổ thời dựng nước đầu tiên. Từ đầu thế kỷ XX, Đông Sơn đã trở thành tên gọi cho một nền văn hóa khảo cổ học nổi tiếng thế giới: Văn hóa Đông Sơn. Văn minh Đông Sơn đã trở thành một nền văn minh tiêu biểu của tổ tiên ta thời kỳ dựng nước, trống đồng Đông Sơn trở thành biểu tượng tài năng trí sáng tạo của người Việt cổ buổi đầu tạo dựng văn minh.

Sau thời kỳ huy hoàng của văn hóa Đông Sơn, suốt ngàn năm Bắc thuộc, làng cổ Đông Sơn vẫn nằm trong địa bàn quan trọng của vùng đất Cửu Chân. Dấu vết khu cư trú, khu mộ táng của các thời kỳ: Hán, Đường, Lục Triều được phát hiện ở làng Đông Sơn đã cho thấy sự phát triển liên tục của vùng đất này trong thời kỳ giao thoa văn hóa Việt - Hán và các giai đoạn phát triển kế tiếp.

Ra khỏi thời kỳ Bắc thuộc, vùng đất Đông Sơn là địa bàn quan trọng được đánh đánh dấu bằng những chứng tích hoạt động của các triều đại phong kiến Việt Nam: Lý - Trần - Lê - Tây Sơn và Nguyễn.

Thời kỳ Dương Đình Nghệ xây nền tự chủ, đoạn sông Mã từ Hàm Rồng đến Ngã Ba Đầu là nơi Ngô Quyền (con rể Dương Đình Nghệ) luyện thủy quân để làm nên một Bạch Đằng Giang thứ nhất. Dấu vết một ngôi chùa cổ thời Trần (chùa Tiên) ở phía Bắc của làng đã cho thấy thời kỳ này Phật giáo khá phát triển ở đây. Thời Trần tên làng Đông Sơn được lấy để đặt cho huyện Đông Sơn điều này khẳng định vị thế quan trọng của làng Đông Sơn.

Triều Tây Sơn tồn tại không dài lắm nhưng đã để lại nhiều chứng tích văn hóa ở làng Đông Sơn. Văn bia thời Tây Sơn được phát hiện ở đây cho thấy dưới vương triều Tây Sơn làng Đông Sơn là đất văn hiến. Người dân Đông Sơn rất tự hào đã tham gia trong đoàn quân của người anh hùng áo vải Nguyễn Huệ “theo chúa Tây Sơn đánh giặc”.

Thời Nguyễn triều đình đã cho dựng văn miếu ở làng Đông Sơn.

Thời kỳ đánh Mỹ và thắng Mỹ, làng Đông Sơn trở thành pháo đài thép cùng với Nam Ngạn, Yên Vực viết lên huyền thoại mới về cầu Hàm Rồng. Trên đỉnh núi Cánh Tiên được đắp hai chữ “Quyết Thắng” khẳng định quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược. Sức mạnh truyền thống của mảnh đất có truyền thống lịch sử đã tạo nên sức mạnh làm nên bản anh hùng ca sông Mã anh hùng.

Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, làng cổ Đông Sơn vẫn còn giữ được nhiều nét cổ kính của một làng quê nông nghiệp truyền thống. Hiện tại làng Đông Sơn nằm trong khu du lịch Hàm Rồng. Các di tích văn hóa cũng như dấu tích văn hóa Đông Sơn, làng cổ Đông Sơn, đình, chùa, động Tiên, động Long Quang đã trở thành những địa điểm du lịch thú vị. Trong tương lai làng Đông Sơn sẽ được quy hoạch, bảo tồn để trở thành một trong những làng cổ điển hình của làng quê đất Việt.

. Theo báo Thanh Hóa