Già Quỳnh Át trên 100 tuổi "Tôi là người Pa Kô".

"Âng là tikuôi Pa Kôh" (Tôi là người Pa Kô) - già làng Quỳnh Át đã ngoài 100 tuổi, ưỡn ngực nói khi tôi hỏi ông là người Pa Kô hay Tà Ôi. Già cười móm mém: Từ nay người Pa Kô mình có thể tự hào nói rứa được rồi.

Hiện tỉnh đang làm đề án trình Đảng và Nhà nước, chỉ mấy ngày nữa là người Pa Kô mình sẽ được công nhận là một dân tộc như bao dân tộc anh em khác thôi....

Ông Hồ Văn Hạnh - Bí thư Đảng ủy xã Hồng Trung, một trong những địa phương có người Pa Kô sinh sống nhiều nhất huyện A Lưới - có vẻ không vui khi nghe tôi thú nhận: Trước khi "mục sở thị" những sinh hoạt độc đáo của "người bên núi" - đồng bào Pa Kô, cũng như tiếp cận với đề án "Bổ sung dân tộc Pa Kô vào danh mục các dân tộc Việt Nam" do Ban Dân tộc - Miền núi TT-Huế thực hiện mới đây, trong đầu tôi vẫn đinh ninh rằng người Pa Kô và Tà Ôi ở miền tây TT-Huế, Quảng Trị chỉ là một. Có khác nhau chăng, chỉ là tên gọi vì một vài lý do nào đó.

Ông nói: "Khác nhau nhiều chớ. Nhà báo đi nhiều, năm mô cũng năm bảy lần lên đây viết bài về người Pa Kô mà còn nhầm lẫn như rứa, huống chi những người khác...".

"Người bên núi"

Pa Kô - tiếng Việt có nghĩa là "người bên núi", nhưng trong truyền thuyết về nguồn gốc dân tộc mà người Pa Kô lưu truyền cho con cháu từ đời này sang đời khác được ông Hồ Văn Hạnh kể lại, tổ tiên người Pa Kô lại không hề ở "bên núi" chút nào.

Ông kể: "Ngày xưa, lâu lắm rồi, người Pa Kô làm ăn sinh sống ở một khu vực gần với biển, với ruộng đồng. Nơi đồng bào sinh sống còn có một đồng bào anh em khác nữa. Qua năm tháng, người Pa Kô và người anh em láng giềng vẫn sinh sống hòa thuận, rồi thì xuất hiện hai người nhà giàu - chủ thể của đất họp bàn để nhường phần đất đang sinh sống lại cho một trong hai người làm kinh đô - lập quốc. Một cuộc thi thố đã được thống nhất giữa hai "người láng giềng" - xây một tòa thành trong vòng một đêm, ai thua thì phải nhường lại "kinh đô" của mình cho "đối phương" đi tìm một vùng đất mới.

Sau khi đã thống nhất, tối hôm đó, toàn dân làng được điều động để xây thành. Người Pa Kô vốn thật thà đã huy động dân làng xây một bức tường thành kiên cố, cả đêm hôm đó, toàn dân làng đi tìm những cây gỗ lớn, những vật dụng chắc chắn nhất để dựng thành, còn người láng giềng thì ngược lại - dựng một bức thành tạm bợ bằng những vật liệu dễ kiếm, dễ tìm.

6 giờ sáng khi mặt trời vừa lên, bức thành của người Pa Kô vẫn chưa được hoàn thành, còn bức thành của hàng xóm đã được xây xong, đã dựng cờ trên nóc. Theo giao kèo, người Pa Kô phải rời khỏi vùng đất đang ở. Họ dắt tay nhau đi về phía tây, đi mãi, đi mãi họ tìm đến dựng nhà sinh sống dưới các chân đồi, dưới các đỉnh núi. Tuy ở miền cao, những sinh hoạt của đồng bào Pa Kô vẫn gắn với đồng bằng, họ sống bên những nơi có nước, có hồ, mua muối ăn của người đồng bằng, mua dụng cụ để dệt áo mặc...".

Người Pa Kô trên nương

Kết quả khảo sát bước đầu của đề án "Bổ sung dân tộc Pa Kô vào danh mục các dân tộc Việt Nam" do Ban Dân tộc - Miền núi TT-Huế thực hiện cho thấy: Pa Kô là dân tộc thiểu số, định cư chủ yếu ở huyện A Lưới của TT-Huế và Hướng Hóa của Quảng Trị. Họ sống xen kẽ với người Cơ Tu, Tà Ôi, Vân Kiều và có nhiều đặc điểm tương đồng với nhóm Môn - Khơme về trang phục, nhà ở, cách thức canh tác. Ở huyện A Lưới của TT-Huế, người Pa Kô hiện chiếm số đông với khoảng 18.000 người với ngôn ngữ độc lập.

Về mặt tổ chức xã hội, người Pa Kô không phân chia ranh giới giữa làng này với làng khác như người Tà Ôi. Người Pa Kô xem con voi là thứ quý giá nhất để thể hiện sự giàu sang, trong khi người Tà Ôi xem những hạt mã não mới là của cải đáng tự hào. Về dòng họ, nếu người Pa Kô phần đông lấy họ mình là Tâng Koal (con chó) thì người Tà Ôi lại là Akê, Pê Kê (con chim). Đàn ông trong gia đình người Tà Ôi đảm đang, nấu ăn giỏi thì ngược lại, việc nhà của người Pa Kô do phụ nữ đảm trách. Đặc biệt, tuy có cùng tập quán ở nhà dài, nhưng nhà của người Pa Kô mái xuôi và có vách ngăn riêng biệt cho từng gia đình trong đại gia đình, còn nhà của người Tà Ôi lại mái thẳng đứng và không có vách ngăn...

"Báu vật sống" của người Pa Kô

Trong cuộc hành trình "mục sở thị" những sinh hoạt và tập tục của người Pa Kô ở huyện miền núi TT-Huế mới đây, tôi may mắn được gặp già làng Quỳnh Át - được mệnh danh là "báu vật sống" của người Pa Kô ở thôn Lê Triên, xã Hồng Trung, A Lưới. Người trong làng nói già đã ngoài trăm tuổi. Nhưng già nói già không biết, chỉ nhớ  là già được sinh ra vào mùa lúa mới và đến nay già không còn nhớ là mình đã sống qua bao mùa lúa mới nữa.

Già Quỳnh Át được người trong làng tôn là "báu vật sống", ngoài lý do sống lâu, biết nhiều, nhớ dai; già còn là biểu tượng của hào hoa, giàu có của người Pa Kô. Người làng kể: "Quỳnh Át vốn là con nhà khá giả, ngày trẻ già nổi tiếng khắp vùng với tài đánh chiêng giỏi, hát rất hay. Tiếng chiêng già đánh ngân vang khắp cả núi rừng, tiếng Ântoong Atục (nhạc cụ gồm 3 thanh gỗ, một ống tre) của già xua đuổi hết những bầy thú dữ. Tiếng kèn Âng Krao, Âng qoại, Ti reel của già đắm hồn biết bao thiếu nữ...".

Ông Võ Văn Dự - Phó ban Dân tộc - Miền núi tỉnh TT-Huế - cho biết: Đến thời điểm này đã hoàn thành việc khảo sát đề án "Bổ sung dân tộc Pa Kô vào danh mục các dân tộc VN", trong đó xác định nguồn gốc, sự ra đời và phát triển, đồng thời phân biệt dân tộc Pa Kô với một số dân tộc khác sống lân cận. Hiện chỉ còn chờ UBND tỉnh TT-Huế họp thông qua đề án là có thể trình công nhận dân tộc Pa Kô vào danh mục các dân tộc VN.

Chuyện một lúc, già Quỳnh Át đứng lên lấy ra chiếc chiêng để "biểu diễn". Già vừa đánh chiêng, vừa múa xoay tròn bên bếp lửa. Những đứa trẻ, thanh niên, đến những thiếu nữ trên nương nghe tiếng chiêng của già Quỳnh Át nổi lên bên ngôi nhà dài, họ hội tụ về, cùng chung thêm điệu nhảy, điệu múa...

Dứt tiếng chiêng, mồ hôi lăn dài trên tráng, già cười móm mém bảo: "Mệt, già mệt lắm, nhưng tiếng chiêng, tiếng khèn là báu vật của núi rừng phải gìn giữ, lâu cũng phải nổi chiêng, nổi khèn lên để đánh thức bản, làm vui cho bản và để con cháu còn học để biết thổi cái kèn âng krao, âng  qoại... gọi bạn tình nữa chứ".

Nghỉ một lúc xem chừng đã bớt mệt, già Quỳnh Át mời nước rồi kể chuyện cho khách nghe. Già tự hào bảo người Pa Kô mình có nhiều lễ hội hay lắm mà các dân tộc khác như Tà Ôi, Cơ Tu không có được, như là  lễ hội ada - lễ hội ăn mừng lúa mới để tri ân mùa màng, để tạ ơn đất trời, nắng mưa, dông gió, sông suối, núi rừng, cây cối và cả ma quỷ. Ở lễ cúng ada, điều mong mỏi nhất là mỗi nhà, mỗi bếp cũng như cả làng được bình yên, con người được mạnh khỏe, mùa vụ năm tới bội thu.

Người Pa Kô còn có lễ cải táng mồ mả gọi là A riêu ping, được tổ chức với mục đích đem lại sự bình yên, siêu thoát cho những người đã khuất, mang lại cho dân làng một cuộc sống ổn định, không ốm đau, bệnh tật. Để chuẩn bị cho lễ hội, trước đó một tuần, toàn bộ trai làng được huy động để đưa hài cốt của những người đã khuất về tập trung ở giữa làng; 3 ngày sau, hài cốt này sẽ đưa đi cải táng. Việc bốc mộ không chỉ riêng lẻ từng gia đình mà được tổ chức bốc theo làng, dòng họ dưới sự chỉ đạo của già làng. Sau khi hoàn thành việc bốc mộ, người Pa Kô nổi chiêng, nổi trống lên cùng nhảy múa, ca hát suốt ngày đêm.

"Âng là tikuôi Pa Kôh" (Tôi là người Pa Kô) được già Quỳnh Át tự hào nhắc lại nhiều lần trong suốt câu chuyện. Đó là niềm tự hào không chỉ riêng của già Quỳnh Át, mà còn là của hơn 18.000 người Pa Kô đang sinh sống ở huyện miền núi A Lưới. Họ - những người con Pa Kô - dù đã trải qua bao biến thiên lịch sử, nhưng từ thế hệ này qua thế hệ khác, vẫn lưu giữ được những nét văn hóa, lối sinh hoạt, ngôn ngữ... riêng không lộn lẫn...

. Theo Lao Động