Đối với những người lớn tuổi, ký ức về thời bao cấp (1975-1986) luôn hằn sâu trong tâm trí với muôn vàn trải nghiệm vui- buồn; còn đối với thế hệ sinh sau 1975, các thế hệ 8X, 9X thì khó có thể hình dung và chia sẻ đầy đủ những gì một thời cha anh đã trải qua. Tôi, người đã một thời xếp hàng từ gà gáy đến quá trưa để mua được một ít bột ngọt, vài lít dầu lửa… bằng sổ, bằng tem phiếu nhưng đã rất ngỡ ngàng và trào dâng nhiều cảm xúc khi được xem trưng bày hiện vật “Cuộc sống thời bao cấp”, đang diễn ra tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam (Hà Nội).

Một căn hộ tập thể của công chức rộng 28m2 được xem là mơ ước của nhiều cán bộ thời bấy giờ.

* Sống lại thời tem phiếu...

Bước vào gian trưng bày, ấn tượng đầu tiên với tôi là “hệ thống” tem phiếu, với đủ mặt hàng: đường, thịt, vải… được xếp trong tủ kính dài dẫn vào các gian phía trong. Nói đến bao cấp là nói đến cơ chế phân phối được thể hiện bằng tem phiếu và không có sự lựa chọn. Những ô phiếu mà vải, thực phẩm được tính đến từng đơn vị đo nhỏ lẻ như centimet, lạng hoặc gram; nó không đơn thuần mang tính định lượng mà còn thể hiện cảø tiêu chuẩn, vị trí trong xã hội, đặc thù công việc hay lĩnh vực công tác của người được phân phối.

Một cửa hàng lương thực thật sống động, đoàn người đứng xếp hàng cùng với những dụng cụ lỉnh kỉnh: bao đựng, nón lá, rổ rá, … gần đó, một hòn đá giữ chỗ xếp hàng ghi rõ số sổ mua lương thực 127 (giờ là kỷ vật của một cán bộ Viện Hán Nôm). Ở đây, đã sống lại không khí đầy mùi mồ hôi và sự chen lấn, đầy tiếng cãi vã và sự phấn khích hoặc thất vọng khi bước ra khỏi cửa hàng…, nó khiến người ta bất giác nhẩm lại câu cửa miệng một thời: “Mặt nghệt như mất sổ gạo”, thật bất hạnh cho những ai nhỡ làm mất sổ gạo lúc bấy giờ.

Tôi chợt liên tưởng đến cảnh mua hàng Tết ở Quy Nhơn thời bao cấp. Các mặt hàng thiết yếu như: vải, mứt, mì chính, hạt tiêu, bánh tráng, pháo nổ, chè, thuốc lá, … bán ở các cửa hàng bách hoá từ khoảng nửa tháng trước Tết. Hàng được đóng sẵn trong từng túi ni-lông, trong đó một số mặt hàng về cơ bản là như nhau, chỉ có lượng hàng là khác nhau. Hẳn nhiều người còn nhớ, có những cách phân phối hàng hoá theo kiểu chia theo đầu người, nhiều cán bộ được tiêu chuẩn 1/2 lốp xe đạp, hoặc 0,5 mét vải ka-tê… và thế là có sự phân phối lại một lần nữa, bằng cách liên hệ, trao đổi, dồn sổ, dồn tem phiếu. Hẳn nhiều người chưa quên, cảnh chen lấn từ tinh mơ cho đến quá trưa, còn buổi chiều thì đến tối mịt ở các cửa hàng của Hợp tác xã thương nghiệp trong tỉnh vào những đợt bán hàng cuối năm. Than, củi, chất đốt được bán bằng cân, bằng tiêu chuẩn và nhân khẩu của từng hộ tại khu đông Sân bay Quy Nhơn (đường Phạm Hùng bây giờ), để mua được vài chục cân chất đốt, người mua cũng đen nhẻm như than! Cạnh Hội trường Quang Trung (Quy Nhơn) lúc bấy giờ có Cửa hàng ăn uống và giải khát, có những khách lần đầu vào uống cà phê, ngồi chờ cả tiếng đồng hồ vẫn không thấy nhân viên phục vụ đến hỏi. Hoá ra, khách phải đến quầy mua vé, rồi đến nộp tại quầy chế biến và sau đó ngồi vào đúng số bàn để chờ người phục vụ mang cà phê ra.

Xe đạp, được xem là “đặc sản” của thời bao cấp, thời kỳ đầu quy định xe có biển số, có giấy chứng nhận sở hữu xe. Có thể thế hệ sau nghe như chuyện cổ tích, thế nhưng, còn đặc biệt hơn với lời kể của ông Nguyễn Tin, 56 tuổi, nguyên cán bộ binh chủng Phòng không- Không quân, hiện trú tại Khu vực 2, phường Ngô Mây, TP Quy Nhơn: “Trước đó xe đạp của tôi đăng ký ở Hà Nội, năm 1978 chuyển về công tác ở Nghĩa Bình tôi phải làm thủ tục để xin chuyển vùng cho cái xe, để công an cấp giấy chứng nhận sở hữu mới. Nếu không chuyển vùng thì không được cấp sổ mua phụ tùng để thay thế mỗi khi xe hỏng hóc. Hơn nữa, mình phải đề phòng nếu bị mất cắp còn báo công an, để khi tìm được, dù chỉ còn cái khung họ cũng sẽ báo cho mình”.

Máy nghe đĩa và đài bán dẫn chỉ có ở những gia đình khá giả, hoặc công chức cũng được trưng bày. Máy chiếu phim KH 20 của Liên Xô dùng phổ biến trong thời bao cấp và những áp phích giới thiệu phim “Khoảnh khắc im lặng của chiến tranh”, “Mối tình đầu”, được trưng bày trong phần Xem “phim nội bộ” kèm lời thuyết minh: “Với cơ chế quản lý khắc nghiệt và ấu trĩ, đông đảo công chúng không tiếp xúc được với nhiều tác phẩm có giá trị nghệ thuật và nhân văn. Có nhiều cách phá dỡ các rào cản như chiếu phim dưới danh nghĩa chiếu nội bộ, phim nghiên cứu. Đó là những bộ phim hay của điện ảnh thế giới và Việt Nam nhưng không được phép công chiếu rộng rãi…. Bây giờ ngẫm lại mới thấy cách quản lý văn hoá thời đó có nhiều ấu trĩ, dẫn đến sự bất bình đẳng trong việc hưởng thụ các giá trị tinh thần” - (Tiến sĩ sử học Phạm Đức Thành- Viện Đông Nam Á).”

Một căn hộ thời bao cấp được tái hiện dựa trên nguyên mẫu là không gian sống của gia đình vợ chồng cán bộ trung cấp. Gia đình này có 7 nhân khẩu, được cấp căn hộ 28 m2 ở khu tập thể, là mơ ước một thời của cán bộ viên chức ở Hà Nội. Nếu liên tưởng các nhà ở của các lãnh đạo cấp tỉnh ở Nghĩa Bình lúc bây giờ cũng không khác nhiều; từ phòng khách chật chội với tất cả tài sản, vật dụng có giá trị nhất trong nhà được trưng bày và cất giữ tại đây, đến gian bếp ám khói vì đun cám heo, từ căn phòng chỉ kê đúng chiếc giường và lối đi, đến tiếng heo kêu phát ra từ khu công trình phụ. Từ căn hộ mẫu này có thể hình dung được cuộc sống của giới bình dân thì thấp hơn một vài bậc. 

Tác giả tại mô hình cửa hàng lương thực nơi trưng bày hiện vật thời bao cấp.

* Cái khó “ló” cái khôn

Ý tưởng về cuộc trưng bày hiện vật “Cuộc sống thời bao cấp” đã tái hiện bức tranh xã hội lúc bấy giờ, với đầy đủ những mảng màu tối- sáng. Xuất phát từ hoàn cảnh khắc nghiệt của 3 thập kỷ chiến tranh, Việt Nam khó thoát khỏi một nước nghèo, để tồn tại trong hoàn cảnh đó, miền Bắc không có cách nào tốt hơn là phải áp dụng cơ chế phân phối, một nếp sống được kế hoạch hoá chi li, chặt chẽ đến từng ký thóc, lạng thịt và cùng với nó là một chế độ bao cấp trên diện rộng. Có thể nói, cơ chế bao cấp vẫn làm tròn vai trò lịch sử của nó, khi mà tất cả nguồn lực tập trung cho chiến trường miền Nam, sự đồng cam cộng khổ, sự hy sinh những nhu cầu thiết yếu của mọi người là cần thiết. Tuy nhiên, sau khi chiến tranh kết thúc (1975), chế độ bao cấp được áp dụng cho cả nước, kéo dài 10 năm nữa và tiếp tục ảnh hưởng đến nhiều năm sau. Sự bất cập của nó trong hoàn cảnh mới chính là tiền đề và những bài học kinh nghiệm cho công cuộc đổi mới sau này.