Sông quê Cát Tiến - Phù Cát. Ảnh: Phạm Văn Chai

Tôi nhớ tiếng nẫu, cũng như người Việt mình nhớ điệu quan họ, như người Nghệ nhớ câu ví dặm và cũng như chính người xứ nẫu yêu điệu bài chòi. Hẳn, trong từng thanh âm mến thương ấy, lắng lại một nét hồn dân tộc, hồn miền đất “đã hóa tâm hồn” mình.

Tiếng nẫu nghe thật trìu mến, nó khác với tiếng Huế ngọt ngào, tiếng Bắc lịch lãm, tiếng Nghệ thân thương. Này là một người vợ gọi chồng Anh ơi! Dìa ăn côm. Này là tiếng người mẹ dặn với: Túi thui túi thít, đi đứng cẩn thận nghen con!… Này là lời bà ru cháu: Ai dìa ai ở mặc ai/ Bậu thì ở lợi sáng mơi hãy dìa… Ai người xứ nẫu mà nghe không thấy mát lòng, như giữa trưa bức mà có ngọn gió từ ngoài đồng thổi qua, nghe thơm thảo như bát cơm gạo tám xới giữa ngày đông lạnh giá…

Tiếng nẫu ra đời bởi đâu? Hổng rành về lịch sử ngôn ngữ nên đành tạm lý giải thế này: Từ năm 1470 trở đi, cấu trúc xã hội trên vùng đất mới có sự xáo trộn đáng kể. Bên người Chiêm ở lại, còn có người Việt vào khai hoang lập ấp. Năm 1570, Nguyễn Hoàng được cho kiêm lãnh cả trấn Quảng Nam, “chính sự khoan hòa, việc gì cũng làm ơn cho dân, dùng phép công bằng, răn giữ bản bộ, cấm đoán kẻ hung dữ” làm cho vùng đất đàng Trong nhanh chóng trở thành nơi an cư lạc nghiệp cho những người di dân vào cuối thế kỷ XVI sang thế kỷ XVII. Rồi người Minh Hương phản Thanh phục Minh bỏ xứ di cư sang, hay người Hoa đi giao thương buôn bán trên vùng đất mới của người Việt, một số đã dừng chân lập nghiệp trên mảnh đất này. Sự tụ cư của những dòng người ấy trên một mảnh đất với những điều kiện địa - sinh thái có nhiều điểm khác biệt với quê hương họ, đã tạo thành một cuộc hợp lưu về văn hóa, từ nết ăn, nếp mặc, sinh hoạt hàng ngày đến các nghi lễ thờ cúng và hẳn nhiên, trong đó có cả tiếng nói. Cần nhớ là trong những cuộc chuyển cư, di cư của người Việt, cư dân phần nhiều là dân Thanh - Nghệ. Mà tiếng Nghệ, theo các nhà ngôn ngữ học, vốn mang nhiều sắc thái tiếng Việt cổ. Khi vào cộng cư trên đất này, tiếng ấy hợp với tiếng cư dân bản địa tạo thành một phương ngữ riêng, ấy là tiếng xứ nẫu. Nhưng tại sao, tiếng nẫu chỉ có ở vùng Nam Bình Định vào tới Phú Yên, còn Bắc Bình Định lại mang nhiều âm điệu xứ Quảng? Đến đây thì tôi… chịu và xin nhường cho các nhà nghiên cứu ngôn ngữ vậy.

Một nhà văn nọ đã cất công tra trong Đại Nam thực lục tiền biên để hiểu “nậu” nguyên nghĩa là làm cỏ ruộng, sau dùng chỉ đám đông họp lại để làm ruộng, rồi chỉ làng xóm. Vậy ra đó là nguyên nghĩa của chữ Nẫu, nhưng còn tiếng địa phương của xứ nẫu thì hẳn ra đời cùng với quá trình mở làng, lập ấp ngay từ thời Lê Thánh Tông vậy. 

Ở hoài xứ nẫu, đâm ra tôi cũng dần biết nói tiếng nẫu, mến người xứ nẫu. Người xứ nẫu ăn cục nói hòn, nhưng chắc thiệt. Yêu hổng yêu thì thâu nói dứt điểm. Cái khí chất ăn sóng, nói gió của những cư dân đất này cũng góp vào tiếng nẫu cái mạnh mẽ trong sắc thái ngôn ngữ, cái độ nồng như mang theo cả gió biển và cát nóng.

Người Bình Định xa quê, nghe tiếng nẫu là nhớ đến quê nhà. Nhà thơ Xuân Diệu những ngày trên đất Bắc, nhớ về vạn Gò Bồi là nhớ những câu ca dao xứ nẫu má ru, bà ru thưở nhỏ, để thấy thương mến những cây xoài Bình Định, những cột đình làng Luật Bình, bãi biển Quy Nhơn, dưa hấu Phương Mai, những thuyền mắm ở Vạn Gò Bồi, cái thành Bình Định cũ buồn như quá khứ... để rồi mang ơn, từ câu hát ru thưở nhỏ, đến hơi nước mắm ngon của vạn Gò Bồi, chắt chiu lại trong một người thơ “Trong hơi thở chót dâng trời đất/ Tôi vẫn si tình đến ngất ngây”. Một tác giả viết về anh hùng Nguyễn Hồng Nhị (người Bình Định) cũng bắt đầu từ “Tiếng mẹ ru từ vành nôi Bình Định/ Giọng à ơi ngọt lịm những trưa hè”. Tiếng nói ấy, lời ru ấy nuôi lớn những hồn người, hồn thơ.

Tôi viết bài này khi đang đọc Tìm hiểu con người xứ Quảng (Nguyên Ngọc chủ biên). Lạ vậy, đọc những dòng chữ viết về vùng đất khác mà lại nghĩ đến đất này - một vùng đất từng một thời chỉ là viễn châu, một thời là kinh thành, đến những con người chỉ chân chất, mộc mạc mà ân cần, hồn hậu nhưng cũng lắm khí phách, ngang tàng, dám sống hết mình. Rồi mong, có ai tâm huyết bỏ lòng nghiên cứu tiếng nẫu, con người xứ nẫu thì hẳn sẽ gặt hái bao điều thú vị. Ta có hẳn mấy tập thật dày địa chí Bình Định mà sao thấy mờ nhạt về con người Bình Định quá - có người đã nhận xét với tôi vậy.

Chợt nhớ, cách đây vài hôm, trên một diễn đàn ở trang web nọ, tự dưng có người băn khoăn, sao dạo này phát thanh viên Đài Truyền hình Bình Định chỉ thấy nói toàn giọng Bắc. Tự dưng lại thấy thương thương tiếng nẫu (quê người mà nay đã hóa quê mình).

• Khải Nhân