Đối với người Ba na Kriêm, các lễ, Tết không thể thiếu ché rượu cần. Ảnh: L.Vũ

Không biết tự bao giờ, rượu cần đã gắn bó mật thiết với đời sống của người Ba na Kriêm Vĩnh Thạnh. Bởi ghè rượu đã bao lần chứng kiến mọi lễ tục của cộng đồng, từ lễ mừng chiến thắng, mừng được mùa, mừng nhà mới; đến các đám cưới, đám tang… Rượu cần lại càng không thể thiếu trong ngày Tết của đồng bào. Và nếu cồng chiêng là ngôn ngữ để con người giao tiếp với thiên nhiên, thì cần rượu là điều kiện để con người cởi mở, hòa nhập với nhau. Rượu cần vừa rất thực vừa rất thiêng, mọi lễ hội tưng bừng cuối cùng cũng được quy tụ bên những ghè rượu.

Đến bất cứ nhà nào của đồng bào Ba na Kriêm Vĩnh Thạnh trong ngày Tết, bạn sẽ thấy ít nhất năm, bảy ghè xếp ngay ngắn bên vách sàn. Rượu cần có ba bộ phận liên quan: ché rượu còn gọi là ghè rượu, nguyên liệu của rượu và cần rượu. Ghè rượu làm bằng đất, tráng men sành sứ với nhiều hình ảnh, họa tiết mang nét văn hóa riêng của từng dân tộc. Ghè càng cổ lại càng quý, đựng rượu càng ngon. Bá Min ở làng Kon Tơ Lơk (xã Vĩnh Thịnh) cho biết: “Ngày trước, có những loại ghè có giá trị trên 10 con trâu đực. Tuy nhiên, loại ghè này hiện ở các làng đồng bào dân tộc thiểu số ở Vĩnh Thạnh không còn nhiều, chỉ vài ba nhà còn cất giữ. Ngày nay, đồng bào chủ yếu mua các loại ghè bán thông dụng trên thị trường”.

Nguyên liệu để làm rượu ghè có nhiều loại: Có thể bằng nếp, bắp, nhưng bà con Ba na thường dùng loại mì gòn là thứ cây phổ biến dễ trồng, dễ chế biến. Men rượu cần thường lấy từ một loại lá rừng giã thành bột, nắn dẹt thành bánh, đem phơi trên dàn bếp càng lâu càng tốt. Nấu mì chín vớt ra để nguội rắc men, trộn thật đều rồi đem ủ kín từ hai đến ba ngày. Khi thấy mì đã lên men, có mùi thơm thì đem bỏ vào ghè, trên phủ lá chuối, bịt miệng lại rồi cất đi. Sau khoảng trên dưới một tháng, có thể đem ra uống được. Cần rượu chủ yếu làm bằng cây giang ở trên rừng, có lóng dài trên một mét, lỗ thông hai đầu.

Uống rượu cần là một nét đẹp văn hóa của người Ba na Kriêm Vĩnh Thạnh. Họ rất hiếu khách, trọng nghĩa. Mỗi khi có khách, bạn bè đến thăm chơi, trước khi đổ rượu, thường người đàn ông phải xin phép ông bà, cha mẹ hoặc người phụ nữ có vị trí trong gia đình (có lẽ điều này là do quan hệ mẫu hệ vẫn còn ảnh hưởng trong đời sống tâm linh của người Ba na). Ghè rượu được đặt ở giữa nhà hoặc cột dựa vào cột nhà. Chủ nhà mở miệng ghè lấy lá chuối bỏ ra ngoài, cắm cần vào. Xong đâu đấy, chủ nhà mới múc nước lã đổ vào ghè cho tràn, rồi uống một hớp trước để tỏ lòng chân thành và tỏ cho khách biết rượu không độc.

Ông Đinh Nguôi ở làng 4 (xã Vĩnh Thuận) cho biết: “Trước khi uống, khách bao giờ cũng hút một ngụm rồi nhổ bỏ, vì theo tục xưa, để tránh tình trạng bị đầu độc. Sự đề phòng ấy đã trở thành tục lệ; ngày nay, tục lệ này đã bỏ dần. Nghi thức uống rượu cũng thay đổi tùy theo mỗi địa phương”.

Nhân dịp năm mới, chủ nhà thay mặt cả gia đình chúc khách sức khỏe, sống lâu và gặp nhiều may mắn. Chủ nhà còn đưa tay phải nắm lấy cần, tay trái đặt tay lên miệng ghè, lâm râm khấn. Khấn xong, chủ nhà trịnh trọng đưa cần bằng cả hai tay cho bạn hữu, khách quý. Uống rượu cần thường uống theo cặp đôi: chủ và khách, già với trẻ, trai với gái… nên khi nhập cuộc thường có mối giao hòa, thân thiện. Khi được mời uống, khách phải đón nhận bằng tay phải hay hai tay, vì với đồng bào miền núi, cầm tay trái là tỏ ra coi thường. Để tỏ lòng tôn trọng tình cảm gia đình, bạn hãy vuốt nhẹ cần từ dưới lên trên rồi mới xin phép được uống. Lúc uống thì phải uống thật lòng, vì khi cùng uống, chủ nhân thường nhìn thẳng vào mặt khách, có ý xem thử khách có thực tình không và cũng là để tỏ lòng tôn trọng, thiện cảm.  Cho dù không quen uống rượu, đã ngậm cần là phải uống, đến một mức nào đó có thể xin phép chủ nhân trả lại cần.

Mỗi nhà đều có một dụng cụ đo tửu lượng rất độc đáo gọi là cái kham, trông như một cái chén bằng đồng. Trên miệng ghè, chủ nhân dùng một thanh tre để làm nấc thang đo tửu lượng từng người. Rượu uống đến đâu, nước ở miệng ghè vơi đến đó, lại tiếp tục đổ thêm nước vào và chuyển cần cho người khác.

Nồng độ rượu cần không cay như rượu gạo miền xuôi, nhưng khi đã say thì cũng không kém phần dữ dội. Trong cùng một ghè, nhưng có chỗ ngọt hoặc chua, nhạt… vì vậy, nếu không ưng ý, người uống có thể rút cần và găm vào chỗ khác, ngon hơn.

Trong ngày Tết, bên ché rượu cần của người Ba na còn có những cây thịt rừng nướng, cá sông nướng bay mùi thơm phức. Ta vừa uống rượu, vừa nhâm nhi miếng mồi, vừa trò chuyện thì thú vị biết nhường nào.

• Long Vũ