Súng thần công và đạn cỡ nhỏ phát hiện ở khu vực đèo Cù Mông (phường Bùi Thị Xuân - TP Quy Nhơn) năm 1994.

Thời nhà Nguyễn hầu hết các loại súng thần công đều được chế tạo dưới triều Gia Long và Minh Mạng. Vua Minh Mạng cho rằng: Súng đại bác có tầm quan trọng cực kỳ trong nghệ thuật chiến tranh. Chỉ riêng hai triều vua này đã cho đúc 2.468 khẩu súng thần công các loại. Đây chính là thời kỳ thịnh trị nhất của triều Nguyễn và cũng là thời oai hùng nhất của súng thần công. Số lượng súng thần công đúc vào triều Gia Long nhiều hơn súng đúc dưới các triều kế nhiệm cộng lại.

Trước ngày kinh đô Huế thất thủ, riêng ở Huế có đến hàng ngàn khẩu thần công các loại. Sau vụ binh biến này, thực dân Pháp cưỡng chiếm hơn 800 khẩu, những khẩu đại bác bằng đồng đẹp nhất, Pháp chuyển về chính quốc, hầu hết những khẩu thần công còn lại đều bị quân Pháp cho hủy ngoại trừ 9 khẩu Cửu vị thần công được trao trả lại cho triều Nguyễn vào đời vua Đồng Khánh.

Hiện nay, ở Huế còn lưu giữ 54 khẩu thần công bằng đồng, chủ yếu đúc dưới triều Gia Long, Minh Mạng. Riêng Bào tàng Mỹ thuật cung đình Huế là nơi lưu giữ nhiều nhất súng thần công bằng đồng: 19 khẩu các loại.

Bình Định là nơi đóng đô của Vương triều Thái Đức. Để bảo vệ thành Hoàng Đế, nhà Tây Sơn đã cho lập nhiều pháo đài án ngự các tuyến đường bộ nối liền Phú Yên - Quảng Ngãi và các cửa biển Đề Gi, Thị Nại... Cửa Thị Nại là nơi diễn ra những trận quyết chiến giữa quân Tây Sơn và nhà Nguyễn vào những năm: Nhâm Tý (1792), Canh Thân (1800), Tân Dậu (1801). Do vậy, trong những năm qua, Bình Định đã phát hiện một số súng và đạn thần công chôn vùi trong lòng đất ở khu vực thành Hoàng Đế (An Nhơn), các căn cứ Vườn Cam (Vĩnh Sơn), Thuận Ninh (Tây Sơn), tuyến phòng thủ đèo Cù Mông (phường Bùi Thị Xuân - Quy Nhơn), trong lòng đầm Thị Nại (Quy Nhơn)...

Súng thần công có 14 nhóm hạng khác nhau, có thể chia làm 3 loại: lớn, nhỏ, vừa. Loại lớn thường có tên gọi là Đại tướng quân hoặc Thượng tướng quân, loại vừa là Trung tướng quân, loại nhỏ là Tướng quân. Súng thần công lớn và vừa có danh xưng cụ thể, còn thần công nhỏ có khi được đặt tên có khi không. Trên thực tế những khẩu thần công nhỏ có chức năng trang trí nhiều hơn việc sử dụng trong chiến trận vì súng bắn rất ít hiệu quả.

Trong sưu tập súng thần công ở Bào tàng Tổng hợp Bình Định có 3 súng cỡ trung, 6 súng cỡ nhỏ, 3 súng được chế tạo bằng đồng và 6 súng đúc bằng gang. Trong số đó chỉ có một súng đại bác phát hiện ở đầm Thị Nại có ghi: Minh Mạng ngũ niên (Minh Mạng năm thứ năm). Tất cả súng cỡ nhỏ chỉ ghi trọng lượng súng.

Đặc biệt trong bộ sưu tập trên có một khẩu súng thần công bằng đồng của Hà Lan được sản xuất từ thế kỷ XVII-XVIII, phát hiện ở đầm Thị Nại, cách bờ Hải Minh khoảng 200m và ở độ sâu 15m nước, trong một xác tàu gỗ. Đây là một trong những khẩu thần công hiếm hoi còn lại do giao lưu mua bán giữa người Hà Lan và người Việt Nam vào các thời chúa Nguyễn, hoặc cũng có thể là chiến lợi phẩm của chúa Nguyễn Phúc Tần, khi còn là thế tử Dũng Lễ Hầu, thu được trong lúc giao chiến với tàu Hà Lan vào năm 1644 tại cửa biển Thuận An. Súng do Công ty Đông Ấn Hà Lan chế tạo. Công ty này đã giao dịch thương mại với nước An Nam từ năm 1602-1796.

Súng Hà Lan được chế tạo rất đẹp và đã trở thành kiểu mẫu cho các vua Nguyễn chế tác ra hàng ngàn khẩu đại pháo với đủ loại tên gọi khác nhau sau này. Trong đó, nổi tiếng nhất là: Cửu vị thần công nay vẫn hiện hữu hai bên cửa Thể Nhân và cửa Quảng Đức trong kinh thành Huế.

Hầu hết những súng thần công trưng bày ở Bảo tàng Tổng hợp hiện nay cũng đều đúc theo kiểu mẫu tương tự như các khẩu thần công của Hà Lan. Thân hình trụ, nòng nhỏ, chuôi to, xuôi dần xuống dưới. Chuôi súng đúc núm tròn. Hai bên thân có hai chốt súng hình trụ tròn để gắn với giá hoặc bệ súng. Các khẩu súng bằng đồng phía trên thân còn có đúc quai...

Việc phát hiện và lưu giữ 9 khẩu súng thần công ở Bảo tàng Tổng hợp hiện nay có lẽ là còn quá ít đối với một vùng đất in đậm dấu ấn lịch sử như Bình Định. Thế nhưng, sự phong phú về chủng loại và chất liệu chúng ta có thể hình dung một thời oanh liệt, khi chúng được trân trọng như những ông thần. Đây là những di vật cổ có giá trị lịch sử quý hiếm và là nguồn tư liệu giúp chúng ta biết thêm nhiều điều về kỹ thuật quân sự cũng như nghệ thuật đúc đồng, gang lúc bấy giờ.

• Nguyễn Thanh Quang