Cụ Ước và cây đàn Vơ-roac (ảnh: TĐ)

Cụ Ước trông có vẻ rắn rỏi hơn cái tuổi "cổ lai hy" của mình. Ông hay lang thang về các làng của người Hrê, tìm đến các bậc cao niên để dò la tin tức về các loại đàn còn sót lại, sục vào tận bếp của đồng bào để chỉ nhìn… một cây đàn gãy. Biết chúng tôi đến để tìm hiểu về công việc "lẩn thẩn" này, cụ Ước sôi nổi: "Rất tiếc là tuổi tác đã không cho phép để cái chân của già nó nghe và làm theo cái đầu. Giờ vào các làng xa thì may ra mới sưu tầm được nhiều loại nhạc cụ của đồng bào mình. Nơi nào mà đi lại thuận lợi thì nơi đó gần như không còn gì để sưu tầm nữa".

Tôi hỏi ông cụ: "Bác đã sưu tầm được bao nhiêu loại nhạc cụ của người Hrê rồi?". Ông lắc đầu: "Nhiều lắm, không nhớ hết được đâu, chỉ còn mấy cái này thôi". Nói đoạn, ông cụ vào nhà và mang ra những 4-5 loại đàn. Ông lấy một trong số đó ra và… gảy: "Đây là đàn vơ-roac. Chỉ hai dây thôi mà nó nói được nhiều thứ lắm đấy! Ngày trước, trên các chòi rẫy lúa của đồng bào, người ta thường chơi loại nhạc cụ này. Nó buồn nhưng không rối cái ruột. Ở ngoài rẫy một mình thì buồn nên mượn tiếng đàn để giải buồn. Cũng có khi đó là sự thổ lộ hay bộc bạch nỗi lòng của một chàng trai đang yêu, cần có sự chia sẻ của cô gái nào đó chẳng hạn".

Chúng tôi trêu ông: "Thế, bác đã san sẻ nỗi lòng mình qua tiếng đàn vơ roac với cụ bà như thế nào?". Ông cười móm mém: "Tôi đâu có kịp bày tỏ với cô gái Hrê nào thì chiến tranh nổ ra. Theo cách mạng từ hồi còn thiếu niên rồi ra luôn miền Bắc 21 năm tôi mới quay về. Bà nhà là người ngoài ấy chứ không phải dân Hrê!".

Cụ Ước nhớ lại: "Cha tôi là một nghệ nhân. Ông chơi nhiều loại nhạc cụ như đàn vơ roac, đàn rơ đoong, đàn gơ rơu và sáo ta lía. Từ nhỏ tôi đã bắt chước ông cụ và cũng đã sử dụng thành thạo một vài loại đàn. Tiếc là chiến tranh nổ ra, tôi đi theo cách mạng từ năm 16 tuổi. Thế nhưng tiếng đàn tiếng sáo của người Hrê vẫn vây đuổi lấy tôi suốt mấy chục năm xa quê".

Sau ngày giải phóng miền Nam, ông Ước trở lại quê nhà. Người cha của ông không còn nữa và các loại nhạc cụ của người Hrê cũng mất dần trong mỗi góc nhà sàn. "Tôi đi dọc các bản làng của đồng bào Hrê mỗi mùa lễ hội nhưng hiếm khi nghe một âm thanh da diết nào từ cây đàn gơ rơu hay đàn vơ roac. Đám thanh niên Hrê bây giờ nó mở toàn băng cassette để nghe nhạc. Buồn quá".

Ông cứ day dứt mãi với sự mai một đó, song đến khi về hưu (1989), ông mới có điều kiện bắt tay vào thực hiện điều canh cánh bên lòng kia. Điều trước tiên là ông sưu tầm các loại đàn và sáo của đồng bào Hrê, sau đó là "tái bản" các loại nhạc cụ này. "Nếu cái khó thời của cha tôi làm đàn là sợi dây vì tìm dây kẽm rất khó, thì cái khó bây giờ là tìm trái bầu khô. Tôi phải đi "đặt hàng" mới có trái bầu vừa ý. Chất lượng của quả bầu khô nó quyết định rất lớn đến âm thanh của tiếng đàn".

Tôi hỏi cụ: "Thu nhập từ các loại nhạc cụ này có khá không, bác?". Ông lại cười hiền lành: "Mua bán chi đâu, tôi chỉ gửi ngoài Nhà bảo tàng Ba Tơ để du khách xem cho vui thôi. Qua đó, tôi cũng muốn gửi đến các cháu người Hrê một lời nhắn rằng hãy cố mà giữ những tinh hoa của cha ông mình để lại. Không giữ được điều đó là mất tất cả, dù cuộc sống bây giờ đang cần những thứ dễ "sống" hơn tiếng đàn".

Cứ sau mỗi lần thuyết minh một loại nhạc cụ, cụ Ước lại biểu diễn cho chúng tôi xem. Nghe tiếng đàn, tiếng sáo của ông, ít ai nghĩ rằng ông đã từng đi qua hai cuộc chiến tranh mịt mù khói súng mà vẫn còn giữ được những nét tinh tế của một nghệ nhân bậc thầy.

Mỗi khi tiếng đàn cất lên là một lần ông đã thổi vào đó chút ấm nóng của lòng nhiệt tình với gia tài âm nhạc của người Hrê. Ông đã giữ một ngọn lửa cho cả một cộng đồng.

• Trần Đăng