Ở Huế, có một nhạc sĩ quê Bình Định, nhưng dễ đã mấy chục năm, ông nghiễm nhiên ngồi "chiếu trên", là "già làng" của giới âm nhạc Thừa Thiên - Huế. Đó là nhạc sĩ Trần Hữu Pháp.

* Ra đi từ một dòng sông quê hương

Hơn bốn mươi năm sáng tác, thật khó kể hết những tác phẩm của nhạc sĩ Trần Hữu Pháp. Sau 15 năm công tác ở Hà Nội đảm trách các chức vụ biên tập viên báo Tiền Phong và Nhà xuất bản Âm nhạc, Trưởng phòng Văn nghệ Đài Phát thanh Hà Nội, rồi Ủy viên Thường vụ Hội Văn nghệ Hà Nội, ông về Huế năm 1975 phụ trách Thư ký Phân hội Âm nhạc, rồi Chi hội trưởng Hội Nhạc sĩ Việt Nam tại Thừa Thiên - Huế...

Gắn bó nhiều năm với Hà Nội và Huế, nhưng sáng tác của ông không chỉ bó hẹp trong hai địa phương đó. Hầu như đặt chân tới đâu, chiếc "ăng-ten" âm thanh trong lòng ông cũng rung động mãnh liệt. Không tính những bài viết về Hà Nội, Huế và quê hương Bình Định, nhiều tên đất tên làng và nhất là tên sông đã "vào" trong sáng tác của ông. Nào "Bến Hải yêu thương", "Hoa hồng trên sông Thạch Hãn", "Bình minh sông Gianh"... rồi "Mênh mông sông Hàn", "Khát vọng sông Trà", "Krông Ana biếc xanh", " Tìm em sông Hậu sông Tiền"...

Trong một lần "tự bạch", ông cho biết: "Tuổi thơ của tôi ra đi từ một dòng sông quê hương (Lại Giang) và qua hai cuộc chiến tranh, những dòng sông trên quê hương đã cho tôi nhiều cảm xúc...". Vậy nên "Tuyển tập ca khúc Trần Hữu Pháp" (Tập I) xuất bản nhân dịp ông tròn 70 tuổi đã mang tên "Những dòng sông tôi đã đi qua". Cả những vùng đất xa lạ, như trong dịp ông tham dự Hội nghị âm nhạc quốc tế Mùa Xuân Praha 1984, nhạc sĩ Trần Hữu Pháp cũng có ngay bài "Mùa Xuân Praha" được Đài Phát thanh Praha dàn dựng tức thì...

* "Em bé Bảo Ninh" - viết theo đơn... đặt hàng

Không ít người vẫn chê cười và xem thường các nhạc sĩ quá thích thú chạy theo "đơn đặt hàng" và loại sản phẩm "mì ăn liền". Vấn đề quả là không vui vẻ gì đối với công việc sáng tạo nghệ thuật, nhưng nhạc sĩ Trần Hữu Pháp không hề né tránh, ông nói ngay:

- Tôi nghĩ nếu người nhạc sĩ biết đi sâu vào thực tế, phát hiện được chất "thơ", chất "nhạc" ngay trong những công việc khô khan, vất vả, gắn bó tình cảm với đối tượng cần miêu tả, thực sự yêu thương họ, thì vẫn có thể sáng tác hay. Bài "Em bé Bảo Ninh" cũng có thể gọi là bài hát theo đơn đặt hàng. Năm 1964, sau khi giặc Mỹ bắt đầu gây chiến tranh phá hoại, tôi cùng các anh Hoàng Vân, Phạm Tuyên, Xuân Giao... vào Quảng Bình với nhiệm vụ sáng tác ca ngợi chiến công đầu ở vùng tuyến lửa. Nhờ đó mà có "Quảng Bình quê ta ơi" (Hoàng Vân), "Bám biển quê hương" (Phạm Tuyên), "Giữ lấy bầu trời Quảng Bình-Vĩnh Linh" (Xuân Giao)... Còn tôi, tình cờ tìm thấy bài thơ "Em tôi" của Nguyễn Văn Dinh trong văn phòng Ty Văn hóa Quảng Bình vừa đổ nát vì bom Mỹ; tôi liền đi tìm tác giả và chúng tôi hăng hái bơi qua sông Nhật Lệ để đến với Bảo Ninh, sau khi đã uống mấy thìa nước mắm cho ấm người. Đêm đó, bài hát hình thành và ca sĩ Kiều Hưng đã trình diễn ngay cho các chiến sĩ bên mâm pháo...

* "Dòng sông ai đã đặt tên"

Đó là một sáng tác của nhạc sĩ Trần Hữu Pháp, chưa hẳn đã là bài hát hay nhất về Huế, nhưng quả là tiền bạc - dù là bạc triệu, bạc tỉ, cũng khó "mua" được một tác phẩm như thế! Đó là của "Trời" cho, là sản phẩm của cả đời người nghệ sĩ.

Giả như Nhạc sĩ Trần Hữu Pháp không làm rể xứ Huế thì chắc là đã không có bài hát ấy. Vậy là quá trình sinh thành nên bài hát phải tính từ ngày chàng trai quê Bình Định tình cờ gặp cô gái Huế nguyên là nữ sinh Đồng Khánh Hoàng Thị Như Thuần trên Cửa Hội, khi anh tập kết ra Bắc. Cô y tá Thuần lúc còn làm ở bệnh viện Huế, từng lấy thuốc men tiếp tế cho cách mạng, nhưng rồi việc bị lộ, tổ chức phải đưa cô ra Bắc sớm. Cô có mặt ở Cửa Hội để chăm sóc những cán bộ, chiến sĩ tập kết sau một hành trình dài, không ngờ lại lọt vào "vòng ngắm" của chàng trai Bình Định. Sau đó, mỗi người một ngả. Chàng trai Bình Định sung vào Đoàn văn công của Đội Thanh niên xung phong xây dựng các tuyến đường sắt phía Bắc; năm 1958 về công tác tại Báo Tiền Phong thì bất ngờ, "chàng" gặp "nàng" đang phục vụ tại văn phòng Trung ương Đoàn. Như là duyên Trời định vậy! Cũng đáng gọi là của "Trời cho".

Tiếng là làm rể Huế, nhưng mãi đến năm 1975, sau ngày đất nước thống nhất, nhạc sĩ Trần Hữu Pháp mới được tận mắt chiêm ngưỡng dòng sông thơ mộng từng làm say lòng biết bao thế hệ thi nhân, nghệ sĩ. Tuy vậy, suốt 17 năm ở Hà Nội, hẳn là dòng sông ấy đã thành nỗi tương tư của chàng.

Nhạc sĩ Trần Hữu Pháp cho biết, bài "Dòng sông ai đã đặt tên" có một từ đã thay đổi do nhà thơ Tố Hữu góp ý sau khi nghe trình diễn bài hát một cách thú vị trong dịp ông vào thăm Huế. "Sao không viết luôn là nhớ Huế không quên"? Nghe nhạc sĩ Trần Hữu Pháp trình bày rằng tựa đề tác phẩm là một câu nghi vấn, nên không muốn viết rõ địa danh (thoạt đầu lời ca là "nhớ mãi không quên"), nhà thơ Tố Hữu nói: "Âm nhạc không cần đánh đố..." Nhạc sĩ Trần Hữu Pháp thấy ông nói rất chí lý, hơn nữa, đã có từ "không quên" thì từ "mãi" là thừa. Vậy nên ca từ bài hát có "dị bản" và một số ca sĩ không chú ý đã trình diễn theo lời ca ban đầu. Thế mới biết muốn có ca từ thật hay, thật "đắt" cũng phải công phu.

* Vì yêu quê vợ nên ở cùng Huế thơ

"Nhà tôi ở số mười lăm/ Trên đường Nguyễn Huệ tiếng tăm lẫy lừng/  Quê tôi Bình Định anh hùng/ Vì yêu quê vợ nên ở cùng Huế thơ!"

Đó là "bài ca dân gian" viết dùm nhạc sĩ Trần Hữu Pháp chục năm trước. Bây giờ thì gia đình ông đã chuyển về "khu nhà chính sách" đường Tôn Đức Thắng, gần cuối đường Nguyễn Huệ. Tôi đến thăm ông khi ngôi nhà vừa lên tầng. Tầng 2 là quà tặng của tỉnh Bình Định cho người con dù ở xa vẫn luôn nhớ về quê hương. Ông đã xuất bản một tuyển tập ca khúc ("Quê hương một sắc dừa xanh") viết về Bình Định, một băng hình cùng tên và băng cát-sét "Em là cô gái quê dừa".

Hiện nay nhạc sĩ Trần Hữu Pháp đã ở tuổi 70, lại đang bị bệnh cao huyết áp đe dọa, nên mấy tháng nay ông đành "cất" chiếc xe Peugeot ở góc nhà, cần đi đâu phải gò lưng đạp chiếc xe mi-ni của trẻ con. Tuy vậy, ông vẫn hăng hái hướng tới... tương lai. Ông vừa đưa xuất bản tuyển tập bài hát cho thiếu nhi và soạn xong tuyển tập ca khúc (Tập 2) với tựa đề "Gửi Huế cung đàn"! Ông cũng đang muốn hoàn thành Tập 2 cuốn sách ghi lại những điệu nhạc cung đình. Và bản thảo cuốn sách dạy nhạc cho tuổi thơ do NXB Âm nhạc "đặt hàng" đã viết tới trang cuối.

Mặc cho tôi vừa "chê" giọng ông không "chuẩn", nhạc sĩ Trần Hữu Pháp vẫn hồn nhiên vừa vung tay gõ nhịp vừa hát bài học đầu tiên về âm nhạc cho tuổi thơ - mỗi câu hát hướng dẫn một nốt nhạc, một dòng kẻ, âm điệu nhí nhảnh rất chi là... trẻ con!

Hơn 70 tuổi rồi mà tính cách vẫn như... trẻ con, vẫn hồn nhiên ngây thơ thì đó là diễm phúc của người nghệ sĩ. Xin được mừng thọ ông bằng câu kết của bài viết này.

Trường An-Huế, 6-2005

. Nguyễn Khắc Phê