Cùng với Chiếu cầu hiền, Chiếu lập học là một chính sách rất kịp thời và tiến bộ, đã góp phần làm cho vương triều Tây Sơn, tuy tồn tại ngắn ngủi, nhưng rất rực rỡ. Trong ảnh: Tượng ba anh em Tây Sơn ở Bảo tàng Quang Trung - Tây Sơn. Ảnh: B.P

Chiếu lập học là bản chiếu nói về việc xây dựng việc học của triều Tây Sơn do Ngô Thì Nhậm soạn thảo. Đây là một trong các chiếu chỉ của vua Quang Trung ban bố ngay sau khi xưng đế (1788), đã chứng tỏ sự quan tâm và tính cấp bách của việc học lúc bấy giờ, chứng tỏ chính sách giáo dục được triều Tây Sơn coi trọng như thế nào.

Ngay câu mở đầu, bài chiếu đã khẳng định - Xây dựng đất nước, lấy dạy học làm đầu, tìm lẽ trị bình, tuyển nhân tài làm gấp. Tiếp đó, chiếu đã chỉ ra nguyên nhân của sự sa sút việc học và thi cử trong những năm qua. Một phần là do chiến tranh loạn lạc, nhưng một phần lớn là do chính việc không coi trọng việc học. Điển hình là, sự sa sút của loại “sinh đồ ba quan” xuất hiện từ cuối đời Lê Cảnh Hưng, thí sinh chỉ qua kì khảo hạch ở huyện để được thi Hương thì chỉ cần nộp 3 quan tiền là được lấy đỗ Sinh đồ.

Sau cùng bài chiếu ban bố các chính sách và biện pháp cụ thể để phổ cập việc học và đào tạo thực tài, trong đó quy định các xã phải lập trường học và đặt chức giảng dụ để lo việc học ở xã. Đây là một chủ trương tiến bộ của triều Tây Sơn, nhằm mở rộng việc học đến mọi làng xã.

Cùng với Chiếu cầu hiền, Chiếu lập học là một chính sách rất kịp thời và tiến bộ, đã góp phần làm cho vương triều Tây Sơn, tuy tồn tại ngắm ngủi, nhưng rất rực rỡ. Bài chiếu lập học cũng làm cho chúng ta suy nghĩ về thực trạng giáo dục hiện nay, và mối quan tâm chấn chỉnh thông qua cuộc vận động “Nói không với tiêu cực trong thi cử và bệnh thành tích” trong ngành giáo dục hiện nay.

• Khả Xuân

Phiên âm: Lập học chiếu Chiếu thiên hạ quan viên bách tính đẳng khâm tri. Kiến quốc dĩ giáo học vi tiên, cầu trị dĩ nhân tài vi cấp. Nang giả tứ phương đa cảnh, học chính bất tu; khoa pháp tẩm huy, nhân tài dũ phạp. Phù nhất trị, nhất loạn, tuần hoàn chi lý, kế loạn chi hậu, vưu đương hưng khởi chấn tác, lập giáo hoá, thiết khoa cử, nãi chuyển loạn vi trị đại quy mô. Trẫm kỳ định phương sơ, nhã ý đôn nho, lưu tâm hiếu sĩ, dục đắc thực tài dĩ tư quốc gia chi dụng. Hợp chiếu ban sơ: Sở tại các xã dân, nghi thiết lập  xã học, trạch xã nội nho sĩ hữu học hạnh giả trí vi xã giảng dụ, giáo tập bản xã sĩ nhân. Kì các phủ từ vũ, thính bản địa phận dân, nhận đãi trạch sai phủ huấn đạo quan, trí vi giáo tập học phủ chi sở. Nhưng kì dĩ kim niên khai hương khí khoa, thủ hương tú tài ưu đẳng thăng sung quốc học, thứ đẳng tổng bổ phủ học. Kì cựu triều hương cống vị hữu chức nhậm giả, tịnh nghệ khuyết triều hầu, tống bổ huấn đạo, tri huyện đẳng chức. Cựu nho sinh, sinh đồ tính đãi thí kì nhập thí, ưu giả nhập tuyển, liệt giả bãi quy xã học. Kì tam quan sinh đồ, nhất thiết lặc hoàn dân hạng, dữ dân đồng thụ dao dịch. Tự hậu các xã sở trí giảng dụ, thính trình nạp huyện quan loại bạ, nhưng chuyển đệ triều đường quan cấp bằng, tỉ tri sách lệ. Giá quan nhất sơ đại điển, hợp đương ma long tác chí, tinh bạch thừa hưu, đồng đăng khoan dụ chi đồ, cộng thanh minh chi trị. Bố cáo hà nhĩ, sử hàm văn tri   Dịch nghĩa: Chiếu xây dựng việc học Xuống chiếu cho quan viên và dân chúng trong thiên hạ biết: Xây dựng đất nước lấy việc học làm đầu, tìm lẽ trị bình, tuyển nhân tài làm gấp. Trước kia bốn phương xảy ra nhiều việc biến động, chế độ học hành không được sửa sang, phép khoa cử dần dần sa sút, nhân tài ngày một khan hiếm. Việc đời lúc trị, lúc loạn là lẽ tuần hoàn. Song sau khi loạn càng cần phải hưng khởi chấn chỉnh, lập giáo hoá đặt khoa cử. Đó là quy mô lớn chuyển loạn thành trị vậy. Trẫm buổi đầu đại định vẫn có ý coi trọng Nho học, lưu tâm yêu mến kẻ sĩ, muốn tìm những người thực tài để giúp ích cho đất nước. Chiếu này ban xuống, dân các xã nên lập nhà học của xã mình, chọn những Nho sĩ có học hạnh, đặt làm chức giảng dụ cấp xã để dạy dỗ học trò. Còn như từ vũ ở các phủ thì cho phép dân địa phương chọn làm nơi quan huấn đạo của phủ đến đặt làm trường giảng tập của phủ. Hẹn trong năm nay sẽ mở khoa thi hương chọn lấy những tú tài hạng ưu sung vào trường quốc học, còn hạng thứ thì đưa về trường học ở phủ. Những người đỗ hương cống của triều cũ chưa được bổ nhiệm thì đưa đến triều đình đợi sung bổ vào các chức Huấn đạo, Tri huyện. Các Nho sinh, và sinh đồ cũ đều cho đợi đến kì để vào thi. Loại ưu thì được vào tuyển, loại kém thì trả về trường học của xã. Còn các “sinh đồ ba quan” thì đều trả về hạng thường dân, và phải cùng gánh vác phu phen tạp dịch. Từ nay về sau, các xã hễ đặt chức giảng dụ thì phải nộp danh sách cho quan huyện, để chuyển đệ lên, để quan triều đình cấp bằng, khiến họ biết được sự khích lệ của trên. Việc này quan hệ đến diển chương lớn buổi đầu, ai nấy phải mài rũa chí khí, phấn chấn tinh thần để đón phúc lành, để cùng bước lên con đường thênh thang, giúp cho nền thịnh trị trong sáng. Vậy bố cáo xa  gần, khiến mọi người đều biết.