Bình Định là vùng đất nảy sinh nhiều huyền thoại. Bước chân lịch sử ngàn đời, với các tầng văn hóa nối tiếp nhau, là nguồn đề tài hấp dẫn, phong phú cho nghệ nhân dân gian sáng tạo những huyền thoại đẹp...
Bởi Bình Định nằm ở vùng trung tâm của mảnh đất sớm có sự giao lưu với các nền văn hóa cổ. Nơi đây, văn hóa Inđônêsiên tối cổ còn để lại ít nhiều dấu vết mờ nhạt trong đời sống của người Bahnar, H’rê hiện nay. Rồi văn hóa Sa Huỳnh thời cổ đại và tiếp theo là văn hóa Champa thời trung đại đã để lại những thành quách, đền tháp trầm mặc giữa trời. Và cũng ở đây, vào nửa thế kỷ XV, văn hóa Đại Việt từ phương Bắc tràn vào giao hòa với văn hóa phương Nam.
 |
|
Đầm Thị Nại - một địa danh của Bình Định được biết đến bởi nhiều truyền thuyết - Ảnh: H.H |
Theo bước chân lịch sử, các tầng văn hóa cứ tiếp nối nhau, phủ lên dải đất nhỏ hẹp này và để lại bao sự kiện lịch sử trọng đại, bao tên đất, bao dũng sĩ tái thế, bao tài tử giai nhân cùng bao số phận. Đây chính là nguồn đề tài để dân gian sáng tạo nên những huyền thoại.
Trong dân tộc Bahnar, H’rê ở Bình Định và cả các dân tộc ít người Tây Nguyên còn truyền lại câu chuyện rằng, thời xa xưa, họ từ biển khơi vào đất liền. Nhưng vì thấy đồng bằng đã đông người ở chen chúc nên phải dắt dìu cháu con lên miền núi sinh sống. Người Bahnar Kriêm có chuyện kể về “hai chàng Đrum và Đrăm không biết từ đâu đến. Họ mang theo hòn đá mài kỳ diệu, lưỡi rìu mài trên hòn đá ấy đã chẻ đá ra từng khối và xây nên thành Tà Cơn”. Phải chăng đây là bóng dáng mơ hồ về thời hình thành chủng người Inđônesiên và tạo tác ban đầu của họ trên đất Bình Định? Khi văn hóa Chăm đã phủ dày trên đất Bình Định thì có chuyện một hoàng tử Chăm mẫn tiệp, dũng mãnh dẫn đầu những dân nghèo tới hang đánh chằn tinh, khai phá vùng đầm lầy, xây dựng cảng thị ven biển. Con người và quái vật quần thảo, xoáy sâu thành vũng mà làm nên đầm Thị Nại...
Người Việt vào Bình Định, nhiều huyền thoại địa danh xuất hiện. Người Việt đã khoác lên cái thị tứ cổ Phú Đa nhiều huyền thoại. Nào nơi đây vốn là nơi truyền giáo của một hoàng tử đầu voi, nào thị tứ nằm trên lưng một con rùa khổng lồ… Mỗi dòng sông, ngọn núi, bến đò đều có thể nẩy sinh những huyền thoại đẹp, thể hiện trí tưởng tượng của người Việt trên vùng đất mới. Phong trào nông dân Tây Sơn bùng nổ, bao giao tranh ác liệt, bao chiến tích, bao tướng soái tài năng được nhân gian cảm nhận với tấm lòng ngưỡng vọng nuối tiếc và dệt lên những huyền thoại. Cả về sau, trong phong trào Cần Vương, trong đấu tranh khuất sưu thuế, trong kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, nhiều sự tích anh hùng, nhiều tấm gương phấn dũng đã và sẽ được nhân gian sáng tạo nên những huyền thoại mới, cảm khoái lòng người.
Huyền thoại không phải là những chuyện nhảm nhí. Những chuyện kể dân gian này mới nghe qua có vẻ viển vông, huyền hoặc, nhưng ẩn trong tầng khói phủ mông lung, mơ hồ lại mang nghĩa lý sâu kín. Trong kho tàng huyền thoại còn lưu giữ trong dân gian, sau khi gạt ra những chuyện mê tín, phần còn lại có ý nghĩa tích cực, như viên ngọc lung linh, huyền ảo, vừa thể hiện trí tưởng tượng phong phú của người bình dân, lại vừa mang vẻ đẹp nhân văn sâu sắc. Sưu tầm, nghiên cứu, chọn lọc, bảo tồn những huyền thoại đẹp trong dân gian Bình Định là cần thiết để góp phần làm phong phú thêm kho tàng truyện cổ địa phương.
| 
