Xuân Diệu (trái) trong một lần về thăm quê. Ảnh: St

Xuân Diệu sinh năm 1916 tại vạn Gò Bồi, thôn Tùng Giản, xã Phước Hòa, huyện Tuy Phước. Sinh ra và lớn lên ở Gò Bồi, có tuổi thơ với bao kỷ niệm êm đềm ở nơi đây, nên thật dễ hiểu, khi đất nước bị chia cắt, sống và làm việc ở miền Bắc, tâm hồn ông đau đáu thương về nơi chôn rau cắt rốn của mình. Trong di sản thi ca đồ sộ của mình, rất nhiều bài thơ ông viết về quê hương với tình cảm sâu nặng, nhớ nhung, da diết. Trong ký ức của ông, ngọn gió nồm xuất hiện nhiều lần, trở thành một hình tượng thơ quen thuộc trong cách diễn đạt cảm xúc về quê hương.

Đêm ngủ ở Tuy Phước là để mà không ngủ

Không ngủ được bởi gió nồm thổi lên cứ nhắc

Trọn mình anh đã nằm giữa lòng tôi.

Trong bài “Tâm sự với Quy Nhơn”, ông viết:

Những lúc hiu hiu thổi gió nồm

Hồn trong võng gió mát như ôm

Những chiều kéo lưới thuyền về nặng

Lanh lảnh nghe rao “cá bánh đường”.

Và một lần nữa, trong bài “Miền nam quê ngoại” ông tâm sự:

Tôi mới sinh ra thì đã có gió nồm

Cái gió ấy tuyệt vời trên dọc miền Nam Trung Bộ,

Khi tôi chưa biết khôn, mà da tôi đã biết mát theo làn gió

Hiu hiu gió nồm, lo ló vầng trăng.

Ngọn gió nồm còn xuất hiện trong bài thơ “ Cha đàng ngoài, mẹ ở đàng trong”:

Quê cha Hà Tĩnh đất hẹp khô ran

Đói bao thuở cơm chia phần từng bát,

Quê mẹ gió nồm thổi lên tươi mát

Bình Định lúa xanh ôm bóng tháp chàm.

Vào độ xuân về, sau Tết Nguyên đán một quãng, gió nồm từ biển lại thổi vào vạn Gò Bồi. Gió nồm như nguồn sinh khí tăng thêm sự sống cho mùa xuân, cảnh vật, con người. Xuân Diệu sinh ra và lớn lên ở vùng quê hằng năm đón ngọn gió ấy. Ông cảm nhận ngọn gió đặc biệt ấy, lưu giữ như một ký ức không bao giờ phai trong tâm hồn mình, như một sợi dây bền chặt nối kết tâm hồn ông với quê hương.

Khi nói về Xuân Diệu, nhà phê bình Hoài Thanh cho rằng, thơ Xuân Diệu là một nguồn sống dạt dào chưa từng thấy, ông say đắm tình yêu, cảnh trời, sống vội vã cuống quít, muốn tận hưởng cuộc đời ngắn ngủi của mình. Từ đặc điểm ấy, có thể nói, ông có một tâm hồn rộng mở vô biên với đời sống. Khi đọc thơ ông viết về quê hương, người ta có thể nhận thấy ông gắn bó với rất nhiều hình ảnh, kỷ niệm, những chi tiết tưởng chừng như nhỏ nhất về cuộc sống, về những gì mà ông trải nghiệm nhỏ nhất tử thuở ấu thơ:

Ông thèm vị ngọt xoài thanh ca:

Trái non mà đã thích

Rụng xuống vẫn còn ngon

Huống chi là trái chín

Ôi thanh ca ngọt giòn.

Ông nhấm nháp vị thơm của nước mắm:

Khi anh sinh ra, anh đã thở hơi nước mắm ngon của Vạn Gò Bồi

Nên tới già thơ anh còn đậm đà thấm thía.

Ông nhớ đến “Lục lạc kêu rang rảng, bánh tráng bẻ giòn giòn”; nhớ từ  miếng bánh tét, bánh tổ, trái me khèo ở vườn hoang giữa trưa, đến “đầm đậm cá chuồn, thơm thơm khoai”, rồi “Tiếng bài chòi cắc cụp cắc ở chợ Tết Văn Quang”, tiếng mẹ thốt lên “úi chui cha” hay lời mẹ hát thánh thót “qua nhớ thương em bậu” cứ như ngọn gió xao xác tâm hồn ông lúc xa quê.

Gắn bó, nhớ về quê hương, hình ảnh bà ngoại và người mẹ xuất hiện trong thơ ông với niềm trân trọng, yêu thương tha thiết. Thật xúc động khi người bà và người mẹ được ông mô tả, tái hiện như những con người nhân hậu chịu thương, chịu khó, hy sinh bản thân mình cho cháu con:

Bà ngoại ơi, bà có tự bao giờ trên đất miền Nam

Khi cháu lớn lên thì ngoại đã tự bao giờ tóc bạc

Kẹo bánh ngoại cất tự bao giờ? Từ bao giờ có con tôm bạc

Để ngoại kho cho cháu háu ăn hoài.

Còn đây là những vần thơ thành kính về má:

Má là nguồn gốc của con

Má  là Vạn Gò Bồi, là làng Tùng Giản

Má là sông không cạn, núi không mòn

Má của con ơi, hài cốt má đã ở yên trên đất Bắc

Má vẫn giặt áo cho con ở bến sông nhỏ Gò Bồi

Má vẫn đang quét sân, giã gạo, quảy nước, hông sôi

Xuýt võng ru em của con “hời hời một mai ai chớ …”

Khi đọc thơ ông, ta cảm nhận được sự gắn bó của con người Việt Nam với nơi sinh thành. Ta còn cảm nhận được những giá trị mà quê hương đem đến cho mỗi con người và những giá trị ấy là hành trang mang theo cả đời người. Bởi như nhà thơ Đỗ Trung Quân đã viết: Quê hương nếu ai không nhớ/ Sẽ không lớn nổi thành người.

• Ngô Hồng Sơn