Pho tuồng Sơn Hậu từ lâu được xếp vào hạng mẫu mực về nhiều mặt trong kho tàng kịch mục tuồng xưa. Cho đến nay, có hai giả thuyết nhận định về tác giả gốc của tuồng Sơn Hậu.
 |
|
Một buổi biểu diễn tuồng của các nghệ sĩ không chuyên ở huyện Tuy Phước. Ảnh: Hoàng Vân
|
1.
Giả thuyết thứ nhất cho rằng Lê Văn Duyệt là tác giả gốc của tuồng Sơn Hậu và do Lê Văn Khôi chấp bút. Giả thuyết này căn cứ vào “lăng ông” Lê Văn Duyệt ở Sài Gòn xưa kia có thờ một kịch bản tuồng Sơn Hậu và hàng năm đến ngày giỗ Lê Văn Duyệt có tục lệ phải diễn tuồng Sơn Hậu. Chúng tôi cho rằng, dẫn chứng của giả thuyết này chưa có căn cứ khoa học. Xét về tiểu sử, Lê Văn Duyệt tuy làm quan to nhưng không có khả năng sáng tác huống chi sáng tác một vở tuồng như Sơn Hậu. Khả năng này ở Lê Văn Khôi lại càng hiếm hơn, nên khó có khả năng chấp bút. Rất có thể, lúc còn sống Lê Văn Duyệt thích xem tuồng Sơn Hậu, rồi khi qua đời thành tục lệ ấy mà thôi.
Giả thuyết thứ hai cho rằng, Đào Duy Từ là tác giả gốc của tuồng Sơn Hậu. Nếu xét về sự kiện lịch sử của thời ấy đối chiếu với nội dung tác phẩm Sơn Hậu thì xem chừng giả thuyết này cũng có khi có lý! Nhưng khổ nỗi, chúng ta chỉ biết Đào Duy Từ là con nhà “làm nghề hát”, nhưng dù là con nhà hát cũng chưa chắc đã biết hát. Và dù đọc văn thơ của Đào Duy Từ mà Tư Dung vãn là một ví dụ, ta thấy có những đoạn mang hơi hám văn hát Bội, nhưng đó cũng chưa đủ cơ sở khoa học để kết luận vấn đề. Vả lại, sử sách đã chép Tư Dung vãn là của Đào Duy Từ thì còn hà tiện nỗi gì mà không chép Sơn Hậu cũng là của Đào Duy Từ nếu nó quả là tác phẩm của ông?
2.
Hiện nay, kịch bản tuồng Sơn Hậu lưu hành trên cả nước với rất nhiều dị bản. Ngôn ngữ văn học giữa các dị bản có khoảng cách khá xa; có bản văn rất ngô nghê, sù sì, có bản chen đôi đoạn văn sắc sảo. Nhưng về cốt truyện, về tuyến kịch, về tên nhân vật và tính cách nhân vật thì hình như không cách biệt mấy: Đổng Kim Lân vẫn là trí tướng, Khương Linh Tá vẫn là dũng tướng, Tạ Thiên Lăng vẫn là gian hùng, Tạ Ôn Đình vẫn là gian ác…
Có thể nói gọn nội dung 3 hồi của pho tuồng Sơn Hậu như sau: nhân cơ hội vua Tề chết, anh em họ Tạ đứng đầu là Tạ Thiên Lăng (Thái sư đương quyền), mưu tiếm ngôi bằng cách lập “Tiểu giang sơn” họp mặt đình thần nói trắng việc mưu đồ tiếm ngôi của mình để dò xét thái độ của đình thần, thu phục những kẻ xu nịnh về phe cánh, tiêu diệt lực lượng chống đối. Biết tin này, Đổng Kim Lân và Khương Linh Tá (hai quan chức cấp thấp trung thành với nhà Tề) lập tức cử binh đến đánh phá “Tiểu giang sơn”.
Trong tình hình nước sôi lửa bỏng, kế hoạch tác chiến không ăn khớp, Khương Linh Tá đến chậm giờ hẹn, Đổng Kim Lân đến trước bị cô thế phải trá hàng. Thái giám Lê Tử Trình cũng trá hàng xin được chân giữ tù Thứ phi để tìm phương cứu giải. Cuộc chính biến của anh em họ Tạ thành công. Chúng hạ ngục Thứ phi đang mang thai, chờ ngày sinh đẻ xong sẽ hành quyết.
Sau thất bại, Đổng Kim Lân và Khương Linh Tá hợp sức dò xét rồi liên kết với Lê Tử Trình cứu thoát được mẹ con Thứ phi đưa đến “Sơn Hậu thành” lấy đây làm căn cứ tập hợp lực lượng để phục thù. Ở biên ải, Phàn Định Công (cha của Thứ phi) nghe tin chính biến bèn cử binh về triều hỏi tội bọn tiếm ngôi. Rủi thay, giữa đường bị gió to gãy cờ soái, ông tức giận đến thổ huyết mà chết. Phàn Diệm- con của Phàn Định Công thay cha giữ thành Sơn Hậu hợp sức với Kim Lân phản công, thu phục lại cơ nghiệp nhà Tề.
3.
Về ảnh hưởng thì hệ thống hình tượng nhân vật của Sơn Hậu thấm đậm vào đời sống nhân dân nhiều thế hệ rất sâu sắc: hễ thấy người nào có khí chất cương trực thì người ta ví ngay, hoặc mệnh danh là Triệu Khắc Thường. Thấy một đôi bạn trẻ kết giao chí thân là người ta ví “hai đứa này như Lân với Tá”. Thấy một kẻ nịnh bợ cỡ bự thì người ta ví “giống như Tạ Thiên Lăng”… Và Sơn Hậu cùng với Phụng Nghi đình là hai vở tuồng hát bội đã góp công khai sáng sân khấu cải lương.
Trong Sơn Hậu, Khương Linh Tá ba lần bị Tạ Ôn Đình chém rơi đầu vẫn tháp lại để tiếp tục chiến đấu ngăn quân Tạ để cho Đổng Kim Lân thoát nạn. Mãi đến khi sức cùng lực kiệt thì hóa thành ngọn đèn soi đường cho Đổng Kim Lân vượt hiểm nghèo. Bằng bút pháp nghệ thuật lãng mạn, tác giả còn điều khiển thời gian phục tùng chủ nghĩa yêu nước: “Xưa có kẻ lo vì việc nước, bỗng nửa đêm mọc lại mặt trời” (Đổng Kim Lân - lớp qua đèo). Hàm ý câu tuồng muốn nói rằng: chỉ cần bạn có tấm lòng yêu nước thì bạn có thể đảo ngược lại vũ trụ. Chất lãng mạn của câu tuồng cùng một dòng tư duy nghệ thuật với tình tiết Khương Linh Tá ba lần bị chém rơi đầu, ba lần tháp lại đầu để tiếp tục chiến đấu.
Chúng tôi cho rằng: Sơn Hậu, một vở “tuồng thầy” không chỉ mẫu mực về nghệ thuật biểu diễn mà ở bình diện nội dung cũng đạt tiêu chuẩn mẫu mực về chủ nghĩa nhân văn Việt Nam, rất cần cho đời sống tinh thần của nhân dân ngàn xưa và ngàn sau. Pho tuồng Sơn Hậu tồn tại đến ngày nay đã trải qua nhiều lớp nghệ sĩ hát bội cả ba miền đất nước dồn sức sáng tạo bồi đắp cho tác phẩm này, diện mạo ban đầu giờ đây không còn nhìn thấy được nữa.
Cho nên, nếu căn cứ vào hai giả thuyết chưa đủ căn cứ mà tôi đã trình bày trên đây rồi qui công cho Lê Văn Duyệt hay Đào Duy Từ là điều không nên. Theo chúng tôi, Sơn Hậu là một tác phẩm lớn vì thế ai là tác giả vở tuồng này là đề tài nghiên cứu hấp dẫn còn bỏ ngỏ nhiều năm, rất đáng tiếc.
| 
