Nền văn hóa Sa Huỳnh chạy dài từ dải đất miền Trung đến tận Đông Nam bộ. Chúng ta biết được văn hóa Sa Huỳnh từ những năm đầu thế kỷ 20 (1909) qua các báo cáo, khai quật của những nhà nghiên cứu phương Tây như Vinet, Colany, Labarra, Jase… nhưng còn rất hạn chế.

Sau khi thống nhất đất nước, nền khảo cổ học Việt Nam phát triển mạnh và đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Khi tiến hành khai quật những di chỉ văn hóa Sa Huỳnh ở Bình Định như Hội Lộc (Quy Nhơn), Truông Xe, Chánh Trạnh, Thuận Đạo (Phù Mỹ)… đã thu được rất nhiều hiện vật như dụng cụ sản xuất, đồ dùng sinh hoạt, đồ trang trí… nhưng về mộ chum – đồ tùy táng thuộc văn hóa Sa Huỳnh thì chưa có. Năm 2001-2002, Bảo tàng Tổng hợp Bình Định phối hợp với Viện Khảo cổ học Việt Nam tiến hành khai quật di chỉ Động Cườm (Tam Quan Nam – Hoài Nhơn) đã thu được nhiều hiện vật, phong phú về chủng loại, đặc biệt là mộ chum. Có 11 mộ chum và 2 nắp đậy bằng gốm kích cỡ khác nhau, cái lớn nhất có chiều cao 84cm, đường kính miệng 54cm; cái nhỏ nhất cao 50cm, đường kính 48cm, thân dày 3mm. Chum được chia làm 4 phần: đáy, thân, cổ và miệng, đáy lõm sâu như hình bán nguyệt thân thẳng, phần cổ và thân được phân biệt bằng một vòng tròn nổi chạy quanh, miệng chum loe như chiếc loa kèn. Chum được dát mỏng từ đáy đển cổ, phần miệng thì dày hơn, bên trong và bên ngoài chum với kỹ thuật làm láng bằng cách miết vỏ sò để lại những sọc chéo như thân vỏ sò. Nắp được cấu trúc như một chiếc dù, đỉnh nắp phẳng dạng choải, có đường kính 50cm, cao 23cm, chia làm đỉnh nắp và miệng nắp, phần thân nắp lớn dần từ đỉnh đến vành, vành nắp thẳng đứng cao 4cm, bên ngoài cũng được trang trí những đường sọc chéo giống như thân. Với cách bố trí miệng chum và vành nắp đậy cùng với kích thước đo được ở vành nắp chum nhỏ hơn miệng chum thì cách đậy lại là nắp nằm bên trong miệng chum.

Với những hiện vật có được chứng tỏ người Sa Huỳnh cổ đã sống và tồn tại trên đất Bình Định trải qua nhiều thế kỷ, và họ đã biết cách cải tiến những dụng cụ sản xuất, đồ dùng sinh hoạt, đồ trang trí, đặc biệt là mộ chum từ đơn giản đến phức tạp và tiến dần từ thấp đến cao.

. Bùi Tĩnh