Về 3 pho tượng quý ở chùa Phước Sơn

Chùa Phước Sơn (Phước Sơn tự) do tộc Võ - một dòng họ có thanh thế ở địa phương tạo dựng vào khoảng đầu thế kỷ XVIII. Lúc đầu chùa ở Gò Sộp thuộc thôn Phú Mỹ, xã Bình Phú, cấu trúc tre gỗ, mái lợp tranh, sau chuyển về xây dựng kiên cố tại vị trí hiện nay - thôn Phú Mỹ, xã Tây Phú, huyện Tây Sơn. Ðáng chú ý, chùa Phước Sơn vốn sở hữu 3 pho tượng gỗ rất quý.

Tượng Phật A Di Đà.

Phước Sơn tự do ông Võ Văn Thọ, chánh phái Võ tộc đời thứ hai lập. Ông Võ Văn Thọ là ông nội của dũng tướng nhà Tây Sơn Võ Văn Dũng, từng giữ chức Đại tư khấu rồi Đại tư đồ. Gia phả tổ đường Võ tộc tại thôn Phú Mỹ, xã Tây Phú có chép: “Đời thứ hai - ông cao cao cao cao cao tổ Tiền hiền chùa Phước Sơn, đập Lộc Đỗng, đập Kiền Giang: Võ Văn Thọ…”. Trải qua gần 200 năm họ Võ tạo dựng, tu sửa, quản lý hoạt động thờ tự, đến năm 1960 ông Võ Thừa Khuông và ông Võ Thừa Ân đã thay mặt họ Võ tiến cúng chùa cho Hòa thượng Huệ Chiếu - trụ trì chùa Thập Tháp. Từ đây, Phước Sơn tự trực thuộc Giáo hội Phật giáo tỉnh Bình Định quản lý hoạt động lễ bái.

Chùa trải qua nhiều lần tu tạo, tuy nhiên riêng khu nhà tổ tọa lạc phía sau chánh điện, quy mô kiến trúc khiêm tốn vẫn được duy tu, bảo dưỡng đến ngày nay.Theo lời trụ trì thứ nhất chùa Phước Sơn - Từ Huệ Chánh (sư ông của đương kim trụ trì - Nhật Vinh, viên tịch năm 1984) cho biết, với sự trợ giúp của võ tướng nhà Tây Sơn - Võ Văn Dũng chùa mới được xây cất tử tế tại vị trí hiện nay.

Như đã nói ở trên, chùa Phước Sơn từng giữ 3 pho tượng gỗ rất quý. Đó là tượng Phật A Di Đà, tượng Bồ tát Phổ Hiền và tượng Quan Thánh. Đây là những pho tượng được Đại tư đồ Võ Văn Dũng thỉnh về từ Bắc Hà, sau khi ông theo Bắc Bình Vương - Nguyễn Huệ ra Bắc diệt Trịnh năm 1786.

Tượng Bồ tát Phổ Hiền.

Tượng Phật A Di Đà cao 80 cm, đây là hình ảnh đức Phật đang ngồi tọa thiền, ngồi theo kiểu “Paduasana” (thiền định), bàn tay chắp theo thế “Dyana Mudna” (định ấn), các ngón tay của hai bàn tay khép lại, bàn tay phải để trên bàn tay trái, lòng bàn tay hướng lên. Kiểu tóc ảnh hưởng Ấn Độ (kiểu xoắn ốc), trang phục là áo hở ngực, nguyên có hoa văn hoa lá chạm nổi nhưng tượng sơn nhiều lần nên nét hoa văn nổi bị mờ nhạt, hiện nay tượng được sơn một màu nhũ vàng.

Tượng Bồ tát Phổ Hiền cao 80 cm, tượng bố cục cân đối, nét chạm sắc sảo, mắt khép hờ nhìn xuống và cũng ngồi kiểu thiền định, trang phục áo hở cổ màu xanh dương có hoa văn hoa lá được chạm nổi nhũ màu vàng. Nhìn chung, tư thế ngồi và trang phục hai tượng: Phật A Di Đà và Bồ tát Phổ Hiền có nhiều điểm tương đồng.

Riêng tượng Quan Thánh khá lạ. Có lẽ điểm đặc trưng duy nhất để nhận diện là tượng Quan Thánh đó là mặt sơn đỏ. Tượng không giống tượng và tranh Quan Thánh theo lối quen thuộc, mà có phong cách điêu khắc phóng khoáng khá giống tượng Quang Trung trong quần tượng 3 tượng thờ tại chùa Bộc, Hà Nội. Quan Công ở đây tay trái không vuốt râu, tay phải không cầm sách Xuân thu như thường lệ. Đáng chú ý là tư thế ngồi của tượng Quan Thánh chùa Phước Sơn, Bình Định và tượng Quang Trung ở chùa Bộc, Hà Nội rất giống nhau, chỉ khác là tượng Quan Thánh chùa Phước Sơn chân không, bỏ ngoài hia (nhưng tư thế chân đặt giống nhau). Những điểm tượng Quan Thánh chùa Phước Sơn, Bình Định giống tượng Quang Trung ở chùa Bộc: chân trái cũng hơi đưa ra, mũi hia đưa lên cao, chân phải hơi khép vào trong gối, hai tay cùi chỏ tì lên đùi vòng qua trước bụng, tay trái vòng qua nhiều hơn, hai bàn tay khuất trong tay áo rộng, chỉ để lộ mỗi ngón tay cái của tay phải. Chòm râu không rậm và dài như những tượng Quan Thánh khác, đầu đội mũ, mặc dù áo được sơn màu xanh nhưng ta có thể nhận biết đây là kiểu áo long bào qua họa tiết trên áo được chạm nổi. Nhìn chung, tượng Quan Thánh chùa Phước Sơn, Bình Định và tượng Quang Trung, chùa Bộc, Hà Nội có nhiều điểm giống nhau.

Tượng Quan Thánh.

Dưới thời Tây Sơn, trong các pho tượng ở chùa, ngoài nhóm tượng Phật A Di Đà, Quan Thế Âm, Đại Thế Chí được tạo tác theo một công thức nhất định với lý tưởng Phật giáo, còn lại hầu hết các pho tượng khác được các nghệ nhân vô danh sáng tác với tình cảm tự do, phóng khoáng, cởi mở, sinh động và hiện thực. Người nghệ sĩ vô danh với lý tưởng nghệ thuật, qua ý niệm Phật giáo, nhuần nhuyễn giữa đạo và đời, họ đã tạc ra những pho tượng không thuần túy là tượng Phật, mà có ghi dấu những mẫu người ngoài xã hội dưới thời Tây Sơn như bộ tượng tổ chùa Tây Phương, đặc biệt là tượng “Đức Ông” / Quang Trung chùa Bộc, Hà Nội và tượng Quan Thánh chùa Phước Sơn, Bình Định.

Căn cứ hai đặc điểm: tượng Quan Thánh chùa Phước Sơn không giống tranh, tượng Quan Thánh truyền thống, trang phục kiểu long bào và tượng lại rất giống tượng Quang Trung ở chùa Bộc (Hà Nội), một số nhà nghiên cứu cho rằng rất có thể đây cũng là hình tượng vua Quang Trung được thờ dưới dạng Quan Thánh để tránh sự trả thù của triều Nguyễn, và chùa Phước Sơn là nơi tôn vinh vua Quang Trung ở quê hương Bình Định. Tuy nhiên, để đi đến khẳng định, cần phải có thời gian và được nhiều nhà nghiên cứu khảo sát thẩm định.

Hiện nay, tượng Phật A Di Đà đang thờ tại chánh điện chùa Phước Sơn, còn hai tượng Bồ tát Phổ Hiền và tượng Quan Thánh cùng thần vị Võ Văn Dũng được Bảo tàng Quang Trung đưa về trưng bày tại Bảo tàng Quang Trung trong khu di tích cấp Quốc gia đặc biệt - Đền thờ Tây  Sơn Tam Kiệt (cách chùa Phước Sơn khoảng 5 km về phía Bắc).

NGUYỄN THANH QUANG