Về chữ “phù” trong địa danh “Phù Cát”, “Phù Mỹ”

Hẳn là không ít người dân Bình Định, nhất là người Phù Cát, Phù Mỹ từng băn khoăn chữ “phù” trong hai địa danh trên có nghĩa là gì.

“Phù” trong “Phù Cát”, “Phù Mỹ” hiển nhiên là một yếu tố Việt gốc Hán. Như đã biết, trong tiếng Hán có nhiều chữ “phù”. Khi vào trong tiếng Việt, chữ này có các nghĩa chủ yếu sau: 1. Nổi (như trong phù phiếm, phù thế, phù sa); 2. Giúp (như trong phù trợ, phù hộ, phù rể, phù dâu); 3. Bùa, kí hiệu (như trong phù phép, phù chú, phù thủy, phù hiệu); 4. Hợp (như trong phù hợp). “Phù” trong hai địa danh trên là chữ nào?

Tra lại bản chữ Hán của Quốc triều Hương khoa lục (ghi chép về các kỳ thi Hương của đất nước)và một số bộ sử thời Nguyễn khác, chúng tôi nhận thấy các địa danh “Phù Cát”, “Phù Mỹ” đều ghi chữ “phù” có tự dạng bộ trúc ở trên, chữ phó ở dưới.

Trong tiếng Hán, chữ “phù” này có các nghĩa chủ yếu sau: 1. Cái thẻ tre viết chữ vào để làm tin à (chuyển nghĩa thành) vật làm tin; 2. Bùa chú; 3. Thích hợp; 4. Dấu hiệu, kí hiệu; 5. Điềm lành, điều tốt. Vậy, “phù” trong “Phù Cát”, “Phù Mỹ” mang nét nghĩa nào?

Chúng tôi dựa vào hai căn cứ sau đây để suy đoán chữ “phù” trong hai địa danh trên thuộc nét nghĩa thứ 5, tức “điều tốt, điềm lành”. Thứ nhất, đó là tính chất đẳng lập trong cấu tạo song tiết của địa danh Hán Việt ở nước ta. Phần lớn địa danh Hán Việt ở Việt Nam đều có cấu tạo hai âm tiết, chủ yếu theo phương thức chính phụ và đẳng lập. Ở Bình Định, địa danh theo phương thức đẳng lập có số lượng rất lớn, chẳng hạn: Nhơn Mỹ, Nhơn Khánh, Nhơn Tân, Mỹ Cát, Mỹ Phong… Theo phương thức cấu tạo này thì “Phù Mỹ” có thể hiểu là “điều tốt và cái đẹp”, “Phù Cát” là “điều tốt và điều lành”.

Thứ hai, đó là hai nguyên tắc định danh chủ yếu của chính quyền phong kiến khi đặt tên đất: 1. Nói lên đường lối trị nước; 2. Thể hiện mong ước tốt đẹp. Ở Bình Định, cả hai nguyên tắc này đều được thể hiện rất rõ. Nói lên đường lối trị nước, có các địa danh như Hoài Nhơn, Quy Nhơn, An Nhơn… Thể hiện ước mong tốt đẹp, có các địa danh như Tuy Phước, An Lão, Vĩnh Thạnh… “Phù Cát”, “Phù Mỹ” với nghĩa điều tốt lành, tươi đẹp thuộc nguyên tắc thứ hai.

Ngoài ra, hiểu “phù” với nét nghĩa “thích hợp” và từ đó, “Phù Cát” hiểu là “hợp với điều tốt”, “Phù Mỹ” là “hợp với cái đẹp” cũng là điều khả dĩ.

ThS. PHẠM TUẤN VŨ