Làng chài Nhơn Lý: Những điều tiềm ẩn thú vị

Cơ duyên đã đưa nhà thiết kế đô thị nổi tiếng người Pháp là kiến trúc sư Lecaron, cùng một số nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế đến Nhơn Lý. Ðiều ấn tượng mạnh đối với họ không phải là những cảnh đẹp biển, đảo đang “hot” nơi đây, mà lại đánh giá cao những giá trị di sản ở làng chài, vốn trước giờ mọi người nghĩ là bình thường, thậm chí lạc hậu.

Một góc xã Nhơn Lý (TP Quy Nhơn) . Ảnh: VĂN LƯU

Tháng 4.2018, Sở Du lịch phối hợp với UBND TP Quy Nhơn tổ chức Hội thảo chuyên đề “Bảo tồn văn hóa, kiến trúc làng ven biển để phát triển du lịch cộng đồng tại xã Nhơn Lý”. Báo cáo tại Hội thảo, kiến trúc sư (KTS) Đặng Thục Trang, Giám đốc Công ty TNHH Kiến trúc Scene Plus (TP Hồ Chí Minh), cho biết qua tiến hành khảo sát nhà dân làng chài Nhơn Lý (xây dựng từ năm 1960 - 2005), có nhiều ngôi nhà nhỏ thiết kế đẹp, thể hiện tính sáng tạo, tỉ lệ hài hòa, phối màu tốt... “. KTS Lecaron mới đầu cứ quả quyết rằng những ngôi nhà xưa cũ ở Nhơn Lý phải có KTS thiết kế thì mới được như vậy...nên ông rất ngạc nhiên khi tìm hiểu sau đó được biết là do những người thợ ngay tại địa phương xây dựng sau khi họ và gia chủ trao đổi ý tưởng”, KTS Thục Trang kể. Khi biết điều đó, KTS Lecaron luôn miệng thốt lên rằng “kỳ diệu”.

NÉT MỚI LẠ TỪ XƯA CŨ

Theo khảo sát đánh giá của các chuyên gia trong nước và quốc tế, hình thái đô thị của làng chài Nhơn Lý có nét đặc trưng độc đáo riêng, hoàn toàn được bố trí dựa vào tập quán và đặc điểm nghề cá để ngư dân có thể sinh sống và làm việc tiện lợi, an toàn. Tất cả các con đường chính ở làng chài đều hướng ra bãi biển (nơi có bến cá được xem là trung tâm của làng chài), tạo thành những tuyến giao thông hình tia (theo phương dọc) bám theo các con dốc và dẫn tất cả nước mưa ra biển một cách tự nhiên. Các con đường này không thẳng tắp mà khúc khuỷu để ngăn gió từ biển quét thẳng qua, cũng như hẹp để tạo bóng râm...

Trò chuyện với tôi, KTS Thục Trang tấm tắc: Làng chài Nhơn Lý nằm ở địa hình dốc ra biển, các ngôi nhà, lối đi, mương thoát nước được làm rất sáng tạo theo phong cách dân gian hiếm có ở Việt Nam và các nước châu Á khác, nhưng điều kỳ lạ là nó lại khá giống với các làng chài ở châu Âu...

Khi được chúng tôi hỏi về những nhận xét của đoàn khảo sát, lão ngư Phạm Mai (67 tuổi, thôn Lý Chánh, xã Nhơn Lý), tỏ ra tâm đắc về những đánh giá mới lạ của những người phương xa mà dân địa phương như ông chưa bao giờ nghĩ đến. “Ra khơi đánh bắt kiếm sống hằng ngày nên các nhà dân đầu tiên của làng đều ở giáp mặt biển, sau dân cư đông thì cất nhà lên dần vùng đồi núi phía trên. Dù nhà xây trước xây sau thế nào cũng tuân thủ chừa đường đi ra biển cho bà con...”, ông Mai cho biết.

NHỮNG ĐIỀU TIỀM ẨN THÚ VỊ

Nhờ sự nhiệt tình của ông Bùi Văn Sanh, Trưởng thôn Lý Lương, xã Nhơn Lý, chúng tôi được luồn theo những đường dốc, uốn khúc lượn sâu trong làng chài vào một ngày đẹp trời cuối năm 2018. Dựng xe máy ở phía đầu thôn, chúng tôi bắt đầu đi bộ xuống thấp dần theo hướng biển.

Những con đường dốc đặc trưng ở làng chài Nhơn Lý.

Nhà dân ở Nhơn Lý thường phân bố theo từng tầng rải đều theo độ dốc của những lối đi quanh co. Kiến trúc nhà khá đa dạng, phần lớn đều được xây bằng những vật liệu bền chắc, lối kiến trúc vững chãi, màu thời gian đã nhuốm đều khắp cả xóm. Nhiều ngôi nhà có nền móng đá chẻ nâng cao vọt lên, rêu xanh bám dày. Từ xa xưa, người dân nơi đây không đủ điều kiện bạt phẳng sườn đồi lấy chỗ làm nhà mà bám theo độ dốc nên nhiều căn, trước ngõ phải có thêm tam cấp bằng đá hoặc cầu thang để lên nhà. Đây là nét, chất riêng thu hút ánh nhìn của khách lạ mỗi khi ngang qua.

Dốc uốn lượn quanh co nên có nhiều quãng, tôi đang đi bên hiên nhà người này nhưng trên đầu lại là sân nhà người khác. Chúng tôi ghé thăm gia đình cụ Lê Văn Kính (78 tuổi) - một ngôi nhà nhỏ, nằm ở lưng chừng dốc. Bước vào cửa là phòng khách, nhưng chúng tôi rất ngạc nhiên khi được cụ Kính mời theo cầu thang xuống phía dưới qua một tầng nhà bếp và phòng ăn, rồi đi xuống tầng dưới tiếp theo để đến phòng thờ được bày biện tinh tế theo kiểu cổ điển ở làng biển. Bước ra khỏi cửa phòng thờ lại thấy một cái cổng nhỏ với “viu” mở toang ra phía biển. Hóa ra đây mới là cổng chính của ngôi nhà.

Giữa trưa nắng nhưng cụ Kính còn nhiệt tình ra khỏi nhà để dẫn chúng tôi đi men theo con đường dốc xuống phía dưới khu vực giếng cổ của làng. “Từ nhỏ tôi được nghe người lớn kể lại giếng cổ này phải có tuổi đời ít nhất trên 200 năm. Để xây dựng giếng, khi đó phải đào cát theo bán kính xung quanh cả trăm mét, sâu xuống vài chục mét mới tìm được nguồn nước. Dù khô hạn thế nào thì nước cũng có quanh năm cho dân làng sử dụng...”, cụ Kính cho biết. Người dân đang tôn tạo lại giếng cổ đẹp hơn, làm mới lại tấm bình phong bằng xi măng được dựng phía trước giếng từ cách đây hơn 60 năm.

Giếng cổ hơn 200 năm đang được người dân thôn Lý Lương tôn tạo.

Từ khu vực giếng cổ, chúng tôi đi men theo con đường nhỏ ngược lên nơi có con dốc cao nhất ở thôn Lý Lương. Ngay ngã ba có tên gọi “dốc quán” là nơi đặt một tảng đá lớn. “Theo các cụ ngày xưa kể lại, cách đây khoảng gần 2 thế kỷ, một người giàu có trong vùng đã thuê nhiều thanh niên xúm khiêng tảng đá to này từ trên núi về đặt ở vị trí gần nhà ông. Hằng ngày ông ra ngồi trên “đài quan sát” này theo dõi ngư dân của ghe thuyền mình đánh cá ở khu vực biển trước làng...”, cụ Kính kể.

HƯỚNG ĐẾN DU LỊCH CỘNG ĐỒNG

Nhằm bảo tồn và phát huy giá trị độc đáo của làng chài Nhơn Lý, tháng 8.2018, Công ty TNHH Kiến trúc Scene Plus cùng ĐH Kiến trúc Hà Nội, ĐH Kiến trúc Quốc gia Normandie (Pháp) và Viện ĐH Mở Hà Nội tổ chức khảo sát nghiên cứu về nhà ở và hình thái đô thị, cảnh quan, không gian công cộng các làng chài này.

Nhóm nghiên cứu đã đề xuất cải tạo không gian khu vực nghĩa địa xã Nhơn Lý, nằm trên tuyến đường chính dẫn vào khu vực trung tâm xã, nơi các đoàn khách du lịch đều phải đi ngang qua. Khu nghĩa địa nằm trên đồi cát rộng được đề xuất cải tạo theo hướng có các tuyến đường chính và đường nhánh được xây dựng bằng các vật liệu tự nhiên. Điểm giao các tuyến đường chính sẽ tạo những không gian công cộng, trồng cây xanh tạo cảnh quan để có thể tạo nên “khởi đầu từ sự kết thúc” thu hút du khách ghé vào khu nghĩa địa được cải tạo đẹp là điểm đầu tiên trong hành trình thăm quan Nhơn Lý. Đồng thời đề xuất hình thành những tuyến, điểm du lịch tìm hiểu nghề truyền thống, các công trình văn hóa tâm linh. Tôn tạo các con đường dốc trong làng chài theo hướng tạo nên những “điểm nhấn” thu hút và thuận lợi hơn cho khách thăm quan...Và có các mô hình du lịch cộng đồng để du khách gần gũi, trải nghiệm đời sống làng chài. Đồng thời, tạo nguồn thu nhập cho người dân gắn với phát triển du lịch một cách bền vững.

Đoàn nghiên cứu đã nhận được sự đánh giá cao và nhiều ý kiến góp ý từ phía địa phương, các nhà chuyên môn để tiếp tục nghiên cứu, bổ sung thêm. Qua đó, thực hiện theo chỉ đạo của UBND tỉnh về việc tổ chức lập quy hoạch phân khu bảo tồn và phát triển du lịch bền vững tỉ lệ 1/2000 khu vực làng chài xã Nhơn Lý trong tương lai.

HOÀI THU