Những tình tiết độc đáo trong tuồng
Ngoài những đặc trưng cơ bản, nổi bật như tính ước lệ, tượng trưng, cách điệu, nghệ thuật tuồng còn có một số tình tiết mang tính huyền thoại, khác thường rất độc đáo nhằm nhấn mạnh, tập trung khai thác nội tâm, tính cách nhân vật và mở rộng khả năng thể hiện, diễn tả để đáp ứng sự đa dạng, phức tạp của cuộc sống.
Nổi tiếng bậc nhất về tình tiết trong tuồng có lẽ là “ngọn đèn Khương Linh Tá” (tuồng Sơn Hậu), một chi tiết mang đầy màu sắc huyền thoại. Tình bạn thủy chung, chân thành, bất tử giữa Kim Lân và Linh Tá được xây dựng, vun bồi dựa trên lý tưởng trung quân và bộc lộ trọn vẹn bằng tình tiết Khương Linh Tá hiển linh thành ngọn đèn soi đường cho bạn bị lạc giữa rừng khuya thanh vắng, giúp vượt qua núi thẳm đèo cao để về miền Sơn Hậu. Tình tiết này tạo ra hiệu quả rất lớn, đưa người xem vào một thế giới hòa quyện lạ lùng giữa hiện thực và huyền ảo. Cuộc sống trong tuồng được diễn tả ở nơi giáp ranh giữa thật và giả, giữa cõi trần và cõi âm nhằm ngợi ca tình bạn đẹp của Kim Lân - Linh Tá, dù sống hay chết vẫn luôn ở bên nhau như lời thề sinh tử giữa hai người.
Ngọn đèn Khương Linh Tá (phải) đưa Đổng Kim Lân về Sơn Hậu.
Hay lớp “Lão Tạ lăn lửa” (tuồng Ngọn lửa Hồng Sơn) với tình tiết người cha là trung thần Tạ Ngọc Lân dùng miếng võ hiểm cuối cùng của mình ôm ghì đứa con phản nghịch Tạ Kim Hùng, không cho nó thoát ra khỏi ngọn lửa ngút trời do chính tay ông phóng và cả hai cha con cùng chết cháy trong ngọn lửa Hồng Sơn. Lão Tạ giết nghịch tử cứu chúa là hành động anh hùng nhưng đó cũng chính là tấn bi kịch của cuộc đời ông, là nỗi đau tột độ của người cha khi mất đi đứa con trai độc nhất của mình. Việc sử dụng chi tiết thần thánh hóa trong trường hợp này phải chăng là cách để đẩy kịch tính lên cao trào và nhằm thể hiện chủ đề “trung quân” trong tuồng cổ, đưa đến cho người xem rất nhiều cảm xúc mới lạ, chỉ có ở trong tuồng.
Còn tình tiết “Nguyệt Cô hóa cáo” (tuồng Cổ miếu vãn ca), bằng nghệ thuật tổng hòa với nhiều biện pháp ước lệ, tượng trưng, cách điệu pha màu sắc huyền thoại, những cảnh, tâm trạng không nhìn thấy, sờ thấy, thậm chí không hề có trong đời sống nhưng qua cung cách diễn tả của tuồng lại có thể cảm thấy rất rõ.
Hồ Nguyệt Cô vì mê mẩn sắc đẹp của Tiết Giao nên đã bị chàng đánh lừa, đoạt được viên ngọc thần kỳ mà Nguyệt Cô phải mất ngàn năm tu luyện mới có, buộc nàng phải từ giã kiếp người, trở về kiếp cáo. Những tình tiết như thế khiến nghệ thuật tuồng hấp dẫn, độc đáo đến kỳ lạ, có thể diễn tả cái mà thực ra không bao giờ có trong đời sống, chỉ có trong tưởng tượng, trong suy nghĩ của con người. Đó là vũ khí vô cùng sắc bén và lợi hại giúp tuồng mở rộng khôn cùng khả năng thể hiện, diễn tả của mình trước hiện thực cuộc sống rất phong phú, phức tạp và rộng lớn.
Nhân vật Viên Hòa Ngạn - người anh hùng của lý tưởng trung quân được diễn tả bằng hành động rất phi thường. Để cứu Hoàng tử (là cháu ngoại của mình), ông tự cắt đầu mình dâng cho lũ phản nghịch để đổi lấy an toàn tính mạng cho cháu. Hay Khương Linh Tá bị chém rơi đầu nhưng anh vẫn tháp lại đầu tiếp tục cản bước chân kẻ thù, khiến người xem vừa sợ hãi vừa hết sức xúc động trước chí khí quật cường của những người anh hùng.
Hay tình tiết Xuân Đào tự cắt thịt mình nấu cháo cho mẹ chồng ăn trong lúc đói lòng khiến ông Công, ông Táo cảm động, bèn từ bàn thờ nhảy xuống và rịt lành vết thương cho nàng. Quả thật, những tình tiết phi hiện thực như thế trong tuồng đã giúp tuồng lột tả hiện thực đến cội rễ, căn nguyên vấn đề. Những cảnh độc đáo như vậy đã góp phần đem lại cho nghệ thuật tuồng một bản sắc rất riêng so với các bộ môn nghệ thuật khác.
Những tình tiết phi thường, kỳ ảo trong tuồng như người hóa cáo, người đội lốt yêu ma, hồn ma hiện thành người hoặc thành ngọn đèn…không nhằm tạo nét ly kỳ, bí hiểm để thu hút công chúng. Nếu có vậy, ắt hẳn chúng không thành những điển tích, những trường đoạn có tên riêng, không thành những miếng diễn để đời giúp nhiều nghệ sĩ lưu danh. Cùng với tính chất ước lệ, những tình tiết ấy khiến tuồng vừa giàu sức khái quát, vừa đi đến tận cùng bản chất của tình tiết, của lớp kịch, vươn đến tầm tinh hoa sân khấu.
THÚY HƯỜNG