Hồ Chí Minh & triết lý thành nhân

“Nhật ký trong tù” (nguyên tác “Ngục trung nhật ký”, 1942 - 1943) là một tác phẩm có giá trị đặc sắc của Hồ Chí Minh. Công việc dịch tác phẩm này đã thu hút một tập thể các nhà thơ, các học giả có uy tín về thơ cũng như về Hán học.

Cho đến nay, riêng Viện Văn học đã có ba bản dịch thơ “Nhật ký trong tù” (được gọi là các bản 1960, 1983 và 1990). Việc tiếp nhận với một diện lan tỏa rộng của công chúng độc giả và sự thuộc lòng nhiều bản dịch thơ cho thấy tài năng và tâm huyết của các dịch giả. Mặc dù vậy, đọc kỹ các bản dịch thơ, đối chiếu với nguyên tác chữ Hán (và đơn giản là đối chiếu với bản dịch nghĩa) có thể thấy con đường đi đến một bản dịch “Nhật ký trong tù” trọn vẹn, xứng với tư tưởng của nguyên tác hãy còn khá xa. Với những lý do như vậy, việc dịch và tiếp tục mài giũa các bản dịch thơ “Nhật ký trong tù” trở thành đối tượng nghiên cứu quan trọng, đây cũng là một con đường tiếp cận với tư tưởng Hồ Chí Minh.

Bìa của tập “Ngục trung nhật ký”.

Chúng tôi thấy các bản dịch thơ chưa thành công thường nằm trong các trường hợp: Xa với ý nguyên tác; chuyển được ý của nguyên tác nhưng dùng từ chưa chính xác, vần điệu chưa hài hòa, nhuần nhị... Trong khuôn khổ một bài viết tôi xin đi vào một bản dịch thơ xa với ý nguyên tác. Đó là bài “Nghe tiếng giã gạo” dịch thơ bài “Văn thung mễ thanh” trong “Ngục trung nhật ký”. Sở dĩ chúng tôi chọn bản dịch thơ này vì đó là một trong những bài có tính phổ cập rộng rãi và được rất nhiều người thuộc.

Bài thơ như sau: Mễ bị thung thì, hẩn thống khổ/ Ký thung chi hậu, bạch như miên/ Nhân sinh tại thế dã giá dạng/ Khốn nạn thị nhĩ ngọc thành thiên. Dịch nghĩa: Gạo đang lúc giã rất đau đớn/ Lúc giã xong rồi trắng tựa bông/ Người sống trên đời cũng như vậy/ Gian nan là dịp rèn giũa mình thành ngọc. Dịch thơ: Gạo đem vào giã bao đau đớn/ Gạo giã xong rồi trắng tựa bông/ Sống ở trên đời người cũng vậy/ Gian nan rèn luyện mới thành công. (Văn Trực - Văn Phụng dịch)

“Văn thung mễ thanh” nằm trong mạch cảm hứng tự khuyên mình của “Ngục trung nhật ký” khi Hồ Chí Minh bị giam cầm trong nhà tù Tưởng Giới Thạch với biết bao nỗi cực khổ. Cấu tứ của bài thơ khá cổ điển và quen thuộc. Đó là so sánh trên cơ sở tương đồng: Gạo đang lúc giã và con người bị giam cầm, đầy ải; gạo giã xong và phẩm chất con người qua cơn hoạn nạn. Tư tưởng của bài thơ được kết tinh trong câu cuối: “Khốn nạn thị nhĩ ngọc thành thiên” (Gian nan là dịp rèn giũa mình thành ngọc). Đây là một trong những bài thơ triết lý rất hay. Nó kết tinh không chỉ “đại trí” mà cả “đại dũng” của người tù cộng sản Hồ Chí Minh.

Ở hai câu đầu Hồ Chí Minh đã sử dụng nghệ thuật nhân hóa: Gạo đang khi giã bao đau đớn và đối lập là hình ảnh gạo giã xong rồi trắng tựa bông. Từ đó Hồ Chí Minh liên tưởng đến tương quan giữa khổ nạn và việc rèn luyện phẩm chất con người. Đó là tương quan giữa khổ nạn và thành nhân chứ không phải là tương quan giữa khổ nạn và thành công như Văn Trực - Văn Phụng đã dịch: “Gian nan rèn luyện mới thành công”. Câu thơ dịch này là chưa đạt đến ý của nguyên tác.

Vả lại câu “Gian nan rèn luyện mới thành công” không phải là chân lý. Trong bài thơ “Cảm hoài” Đặng Dung (?-1414) có câu: “Thời lai đồ điếu thành công dị” (Gặp thời, anh đồ tể, kẻ đi câu cũng thành công dễ dàng). Ở bài “Học dịch kỳ (II)” trong “Ngục trung nhật ký” Hồ Chí Minh cũng đã viết: Thác lộ song xa dã một dụng/ Phùng thời nhất tốt khả thành công (Lỡ bước hai xe đành bỏ phí/ Gặp thời một tốt cũng thành công).

Sự thành công ở đời không mấy khi dễ, nhưng cũng không nhất thiết cứ phải trải qua khốn nạn, mặt khác nếu gặp may cũng có thể thành công. Như đã phân tích, để thành nhân thì không thể có tình huống đơn giản, không thể là may mắn gặp thời, mà phải là “Khốn nạn thị nhĩ ngọc thành thiên” (Khổ nạn là dịp rèn giũa mình thành ngọc).

Ở bản dịch thơ “Nghe tiếng giã gạo” có lẽ do áp lực vần của chữ cuối câu thứ hai (bông) nên dịch giả đã lái ý câu thứ tư để có sự hiệp vần mà không nghĩ rằng câu thơ dịch quá xa so với nguyên tác.

Để trung thành với nguyên tác chúng tôi thấy không nên dịch chữ “khốn nạn” trong câu thứ tư thành “gian nan” vì hai từ này nghĩa rất xa nhau mà nên dịch là “khổ nạn”. Hai câu thơ đầu cũng đã được dịch chưa thật sát. “Mễ bị thung thì” dịch thành “Gạo đem vào giã”. Nên giữ cái ý “gạo đang lúc giã” gợi liên tưởng tinh tế: Người tù đang lúc phải chịu sự hành hạ tinh thần và thể xác. Bên cạnh đó việc đặt hai từ “gạo” ở đầu hai câu thơ làm giảm sự tinh tế của nguyên tác.

Theo chúng tôi nên dịch lại bài “Văn thung mễ thanh” cho hoàn thiện mà trước hết là tránh sự sai lạc về ý thơ. Xin được đưa ra một phương án dịch bài thơ này như sau:

Gạo đang khi giã bao đau đớn

Lúc giã xong rồi trắng như bông

Sống ở trên đời người cũng vậy

Khổ nạn mài thành ngọc sáng trong.

TS PHẠM QUỐC CA