Chiếc roi ngựa trong tuồng
Roi ngựa là đạo cụ vô cùng độc đáo và sinh động trên sân khấu tuồng. Được coi là hình thức ước lệ đặc sắc, roi ngựa dùng trong nhiều tình huống: lên ngựa, ngã ngựa, buộc ngựa, tắm ngựa, cưỡi ngựa… tạo nên một nét văn hóa rất đặc sắc trong tuồng.
1.
Trên sân khấu tuồng, có nhiều cảnh dụng ngựa vô cùng hấp dẫn, độc đáo (kể cả tuồng cổ và tuồng về đề tài lịch sử). Ngựa luôn xuất hiện trong những cảnh ra trận của cả nhân vật chính lẫn tà hoặc tả cảnh đi đường, dạo chơi của các nhân vật. Người xưa đã khái quát bằng câu đối: “Đường dài muôn dặm, đi ba bước/Ngựa chạy hai chân quất một roi”.
Hình ảnh “ngựa chạy hai chân” chính là người diễn viên tay cầm roi ngựa. Bởi về cơ bản, đạo cụ trong tuồng mang tính ước lệ, tượng trưng, lấy chi tiết để thể hiện cái toàn thể. Nếu có cảnh dùng ngựa thì chỉ có chiếc roi ngựa diễn viên cầm trong tay, vừa biểu trưng cho ngựa, vừa thể hiện cho chiếc đuôi ngựa. Diễn viên thực hiện động tác đưa roi ngựa lên cao, quay tròn cùng với động tác chân đi gập ghềnh một vòng trên sân khấu, vậy là đủ để khán giả hiểu là nhân vật đang phi ngựa trên đoạn đường dài đầy gian nan, vất vả. Nếu roi ngựa đưa lên cao, rung nhẹ, kết hợp với bước đi khoan thai, ấy là thể hiện trạng thái ung dung của người cưỡi. Còn nếu trên đường đi, ánh sáng có sự thay đổi một lần sáng một lần tối, ấy là thể hiện cảnh nhân vật ấy đã đi ngựa liên tục trọn một ngày đêm.
2.
Những nhân vật chính khi lên sân khấu thường đi ngựa như Tiết Nhơn Quý (tuồng Đường chinh tây), Cáp Tô Văn (Đường chinh Đông), Lữ Bố (Phụng Nghi Đình), Quan Công (Cổ Thành), Đào Tam Xuân (Tam hạ nam đường)… với các động tác cơ bản như: phi ngựa, ngã ngựa, ngựa thắng trận, ngựa bại trận, sử dụng kết hợp với các loại binh khí như cung, kiếm, thương (giáo).
Khi sử dụng cung, diễn viên kết hợp dùng ngựa với các tư thế như khán ngựa, bắt ngựa, gò ngựa, lên ngựa, phi ngựa. Khi phi ngựa, tay trái bồng cung, tay phải giơ cao roi ngựa phối hợp hai chân phi. Tùy vào tuyến kịch hoặc bối cảnh mà diễn viên có thể phi ngựa một hoặc nhiều vòng trên sân khấu.
Kiếm kết hợp với ngựa cũng có những động tác tương tự như cung: bồng kiếm dắt ngựa và gò ngựa, bồng kiếm lên ngựa. Tuy nhiên, tùy vào tính cách nhân vật, yêu cầu của đạo diễn hay dựa vào tuồng tích mà diễn viên có thể sử dụng song kiếm hoặc độc kiếm cùng với roi ngựa.
Đối với đạo cụ thương, khi kết hợp với ngựa có các kiểu cầm thương bắt ngựa, cầm thương lên ngựa và khấu đánh. Trong đó, động tác khấu đánh một với một hoặc nhiều người với nhau đòi hỏi sự biểu diễn nhuần nhuyễn, khéo léo và tinh tế của từng diễn viên, nếu không, khi đánh roi ngựa dễ bị cuốn vào thương.
3.
Khác với hình ảnh ngựa thật ngoài đời, những “con ngựa tuồng” có thể “sống” trên sân khấu 15 hoặc 20 phút mà vẫn cuốn hút người xem. Ví như lớp “Mạnh Lương bắt ngựa” diễn ra từ lúc Mạnh Lương đến gặp bác Vương mượn ngựa nhưng bị từ chối đến lúc chàng ta lẻn vào chuồng bắt trộm ngựa rồi phi thẳng trong đêm tối; bác Vương giục ngựa đuổi theo quyết giành lại ngựa. Cuộc rượt đuổi bằng hai con ngựa Thiên Lý Mã và Vạn Lý Vân kéo dài tới 15 phút.
Hay trong tuồng Lưu Kim Đính giải giá thành Thọ Châu, Lưu Kim Đính sử dụng lưỡng đầu thương và ngựa chiến đấu liên tục giữa vòng vây quân thù để phá tứ môn cứu chồng là Cao Quân Bảo. Khán giả không chỉ cảm phục tài năng và ý chí của Lưu Kim Đính mà còn thương con ngựa dũng mãnh đã tham chiến đến kiệt sức vì chủ tướng.
Ngược lại, ngựa của Hồ Nguyệt Cô lại từ bỏ người chủ của mình khi Nguyệt Cô trở về kiếp cáo. Với lớp này, diễn viên diễn tả cảnh giằng co giữa người và ngựa thật độc đáo, dù chỉ có độc một chiếc roi ngựa cách điệu và đôi chân khéo léo của người nghệ sĩ.
Còn trong vở tuồng cổ Sơn Hậu cũng xuất hiện hai lớp diễn tả ngựa rất thú vị. Đó là lớp Kim Lân một mình một ngựa mang hoàng tử sơ sinh vượt rừng sâu trong đêm tối và lớp Phàn Định Công đề cờ, nhân vật ba lần ngã ngựa hộc máu chết bởi sức cản của cuồng phong, báo hiệu điềm dữ khó có thể vượt qua.
Roi ngựa thường làm bằng sợi mây dài khoảng 60 cm, chia thành bốn phần. Ba phần đoạn mây được chẻ làm ba, tết lại cho mềm. Sau đó, chia đều buộc thêm ba, bốn tua sợi gai màu đỏ. Phần còn lại là tay cầm, có buộc một vòng nhỏ ở đầu để khi biểu diễn, diễn viên đeo vào ngón tay út bên phải.
(Theo bachkhoatoanthu.vass.gov.vn)
NGUYỄN THÚY HƯỜNG