Nguồn gốc của một số từ giá
Nhiều từ giá, ta đinh ninh cho rằng là thuần Việt thì lại có nguồn gốc Hán. Chẳng hạn, giá trong giá cả, giá thành, vật giá… bắt nguồn từ chữ giá (bộ nhân), nghĩa là “giá tiền”. Từ nghĩa gốc này, giá phái sinh nét nghĩa “giá trị”, như trong các từ danh giá, phẩm giá, quý giá, vô giá…
Giá trong giá mà, giá như, giá phỏng… bắt nguồn từ chữ giả (bộ nhân), nghĩa là “ví phỏng, nếu như”. Từ giả sang giá chỉ là một bước chuyển ngắn giữa hai thanh cùng âm vực cao hỏi và sắc, cũng như cảm ~ cám [ơn], trảm ~ chém, trản ~ chén. Từ điển tiếng Việt cũng ghi nhận các trường hợp tương đương của giả dụ, giả sử, giả thử là giá dụ, giá sử, giá thử (Hoàng Phê chủ biên, 1997, tr.371).
Giá trong giá quần áo, giá sách… bắt nguồn từ chữ giá (bộ mộc) nghĩa là “cái giá, cái kệ”. Thập giá hay thập tự giá là “cái giá hình chữ thập”. Thành ngữ giá áo túi cơm vốn bắt nguồn từ một điển cố. Thời Ngũ Đại, Mã Ân là một kẻ tầm thường. Mã là bộ hạ của Vũ An Tiết Độ Sứ nhà Đường Lưu Kiến Phong. Họ Lưu bị sát hại, Mã Ân được tôn làm thống soái. Về sau, Mã được phong làm Sở vương, quyền uy lừng lẫy nhưng chỉ là kẻ bất tài, chuyên lo hưởng thụ. Người đương thời khinh bỉ, gọi một cách mỉa mai là “tửu nang phạn đại”, ngụ ý rằng y chỉ là cái túi đựng rượu, cái bị đựng cơm. Trong Truyện Kiều, cụ Nguyễn Du đã chuyển dịch một cách sáng tạo điển cố trên, trong câu: Phong trần mài một lưỡi gươm/ Những phường giá áo túi cơm sá gì. Chữ giá này còn có nghĩa “đặt điều, bịa đặt, vu vạ”, như trong vu oan giá họa.
Còn giá trong xuất giá thuộc bộ nữ, nghĩa là “lấy chồng”. Thú (bộ nữ) là “lấy vợ”. Giá thú là “việc cưới gả, hôn nhân nói chung”. Chữ giá này không liên quan gì đến từ ở giá. Theo học giả An Chi, ở giá đúng ra phải là ở vá. Trong phương ngữ Nam Bộ, vá có các nghĩa “lẻ loi”, “độc thân, vợ chồng chưa có con” và “ở góa, chết chồng hay chết vợ”. Giá/ vá là do lẫn lộn v-, d-, gi- mà thành.
Th.S PHẠM TUẤN VŨ