Nhuận hay nhuần?
Thường nói: “Năm nay không phải là năm nhuần”, nhưng cũng có người cãi rằng: “Không có năm nhuần, chỉ có năm nhuận”. Vậy, dùng đúng là năm nhuận hay năm nhuần?
Xin trả lời là cả nhuận và nhuần đều đúng. Nhuần là một biến âm của nhuận mà thôi (và thường chỉ dùng trong văn nói). Trong tiếng Hán, nhuận thuộc bộ môn, nghĩa là “thừa ra, lẻ ra”. Năm nhuận theo âm lịch là năm thừa ra một tháng. Năm nhuận theo dương lịch là năm lẻ ra một ngày, được gộp vào tháng Hai, thành ra tháng Hai năm nhuận có 29 ngày.
Hiện tượng biến âm nhuận ~ nhuần ta còn gặp ở một trường hợp điển hình nữa. Đó là trong các từ thấm nhuần, nhuần nhị, nhuần nhuyễn hay trong cách nói “mời anh làm chén nước cho nhuần giọng”. Nhuần này cũng là biến âm của một chữ nhuận khác. Đó là nhuận bộ thủy, nghĩa “ẩm ướt, làm cho thấm ướt, nhuần nhị”.
Từ nghĩa gốc trên, nhuận chuyển nghĩa bóng “trơn tru, làm cho trơn bóng”, như trong nhuận tràng/trường (làm cho ruột được mềm, ướt, trơn tru). Ngày trước, các cụ khi hoàn thành một tác phẩm thường để ở dạng bản thảo viết tay. Người đương thời hoặc đời sau sửa chữa, thêm bớt cho hoàn thiện rồi mới đem ấn hành - công việc này gọi là nhuận sắc, tức trau chuốt tác phẩm cho thêm hay. Ngày nay, biên tập viên của các tờ báo, tạp chí, nhà xuất bản chính là những người làm công việc nhuận sắc này.
Vậy còn nhuận bút? Cứ như trên thì có phải nhuận bút là làm cho ngòi bút trơn tru, thấm ướt? Xin thưa rằng đúng là như vậy. Trong “Việt Nam tự điển”, cụ Lê Văn Đức giảng nghĩa gốc nhuận bút là “thấm ngòi bút (lông) cho mềm” (tr.1105). Ngày trước viết bằng bút lông, ngòi bút để khô bị cứng, trước khi viết phải thấm mực cho mềm. Từ nghĩa gốc trên mới sinh nghĩa bóng là “tiền trả công viết”. Nét nghĩa phái sinh này cũng xuất hiện trong các từ nhuận ảnh, nhuận tranh, nhuận treo. Đây là những từ mới, có thể hiểu là “khoản tiền trả công cho ảnh, tranh được sử dụng trong ấn hành, treo tại các triển lãm hoặc các mục đích khác”.
Từ nhuận (bộ thủy) này có một nghĩa nữa là “lời, lãi”, như trong lợi nhuận, phi lợi nhuận.
Th.S PHẠM TUẤN VŨ