Đầu ngói ống trang trí Champa

Kết quả khai quật khảo cổ học các phế tích đền tháp Champa ở Bình Định cho thấy vật liệu ngói âm dương được sử dụng khá phổ biến, trải qua nhiều thời kỳ. Đặc biệt các nhà khảo cổ cũng phát hiện được nhiều mẫu đầu ngói ống trang trí khá cầu kỳ, với những hình tượng thể hiện khác nhau. Nhưng phổ biến nhất là hình tượng: Mặt sư tử, mặt hề (mặt cười). Tất cả các loại hình đầu ngói trang trí này đều thuộc bản dương, đường kính thường dao động từ 12 - 18 cm. Theo các nhà nghiên cứu, vật liệu ngói âm dương của người Champa chịu ảnh hưởng từ văn hóa Hán, nhưng riêng đầu ngói ống trang trí lại đậm đặc văn hóa Champa.

Đầu ngói ống trang trí hình mặt cười. Ảnh: N.V.T

Đầu ngói ống trang trí mặt sư tử được thể hiện theo chiều chính diện, tạo tác khá cầu kỳ, tỉ mỉ. Chính giữa trán là hình cây đinh ba, hai bên là hai cái sừng uốn cong ngược vào nhau, ngoài cùng là hai tai nhọn, vểnh lên; nửa phía dưới của khuôn mặt là bờm bao quanh, với những đường nét uốn cong và nối liền nhau. Mắt dài, lồi, hình bầu dục; mũi thẳng, hai cánh mũi bè ra hai bên; gò má cao, miệng rộng chạy ra hai bên má, miệng nhe lộ hàm răng và có hai cái răng nanh ngoài cùng. Mặt sư tử được tạo tác sinh động, họa tiết tỉ mỉ, vẻ mặt trông rất dữ tợn và uy nghi.

Đầu ngói ống trang trí mặt hề lại được thể hiện bằng những đường nét khá gần gũi với mặt người, với chân mày uốn cong, lông mi thanh mảnh, hướng ra ngoài; mắt to, dài, lồi; gò má cao, sống mũi thẳng, cánh mũi bè ra hai bên, tai thanh mảnh, uốn cong; miệng đang trong tư thế mở rộng sang hai bên (như đang cười); làm lộ ra hai hàng răng lởm chởm. Từng có ba biến thể mặt cười được phát hiện qua các cuộc khai quật khảo cổ di tích Champa trên đất Bình Định. Đó là, mặt hề với chính giữa trán là họa tiết hình cây chỉa hai nhánh; mặt hề có họa tiết chính giữa trán là chấm nổi hình bầu dục theo chiều thẳng đứng; mặt hề có họa tiết hình cây chỉa hai nhánh tạo thành hình tam giác cân nổi chính giữa trán. Đặc biệt, còn phát hiện được một mặt hề mang dáng dấp của một quý tộc với ba chỏm tóc phía trên đỉnh đầu, ria mép đậm, dài, uốn cong hai đầu nhọn. Những biến thể này dù được tạo tác với nét mặt có sắc thái đôi chút khác nhau nhưng chung quy lại thì ở miệng luôn được tạo hình trong trạng thái miệng cười rộng.

Các đầu ngói trang trí đều có màu đỏ nhạt; xương gốm khá mịn, cứng chắc, sử dụng kỹ thuật khuôn in để tạo hoa văn nên có nhiều sản phẩm tương đồng về hoa văn và kích thước. Những đầu ngói ống này thường được sử dụng để trang trí ở phần diềm mái của các công trình kiến trúc lợp ngói Champa trong quá khứ.

NGUYỄN VIẾT TUẤN