Tẩu thuốc bằng gốm của người Bana

Trong kho tàng hiện vật văn hóa các dân tộc mà Bảo tàng tỉnh đang lưu giữ và trưng bày có khá nhiều hiện vật của người Bana như: Áo, khố nam, váy thổ cẩm nữ, rổ xúc cá, bầu khô đựng nước, gùi to, tù và, sáo P’la, sáo T’tiếp, sáo T’lía, đàn P’reng, trống Pơ nưng, đàn T’rưng… Trong đó, có loại vật dụng tuy nhờ mua bán trao đổi mà có nhưng lại được sử dụng khá phổ biến, đó là những chiếc tẩu thuốc bằng gốm. 

Đã từ lâu, hình ảnh các già làng ngồi bên bếp lửa, miệng ngậm tẩu thuốc trở thành nét văn hóa đặc sắc vùng cao. Họ hút để chống lại không khí lạnh lẽo nơi núi rừng hoang vắng, chống lại sự cô đơn nơi ít người và suy ngẫm về những vui buồn trong cuộc sống. So với nhiều dân tộc khác, tẩu thuốc lá xuất hiện trong đời sống đồng bào Bana với tần suất cao hơn, trở thành vật dụng gần gũi trong nam giới và cả với nữ giới với mức độ thấp hơn.

Xưa kia nam nữ người Bana đều hút thuốc lá. Cây thuốc lá thường được trồng tại chỗ, sau khi thu hoạch thì xắt thành sợi nhỏ và dùng tẩu để hút hoặc để nguyên lá khô cuốn thành điếu hút. Loại tẩu thuốc đơn giản được làm từ thân tre, nứa hoặc gỗ không bền; loại tẩu thuốc làm bằng kim loại, đặc biệt là gốm bền hơn thường được người Bana đặt mua hoặc trao đổi. Ở một khía cạnh nào đó, những chiếc tẩu thuốc còn thể hiện sự giàu có của người sở hữu.

Những chiếc tẩu thuốc bằng gốm mà Bảo tàng đang lưu giữ có niên đại khoảng đầu thế kỷ XX (ảnh), là sản phẩm của khu lò sản xuất gốm Tây Giang, Tây Sơn cùng thời. Theo một số tài liệu cũ ghi chép lại thì khu lò gốm Tây Giang xưa sản xuất nhiều loại hình sản phẩm phong phú, chủ yếu là gốm không tráng men và được đem bán rộng rãi từ miền xuôi đến miền ngược, không chỉ trong tỉnh mà còn lên tận các tỉnh Tây Nguyên.

Những chiếc tẩu thuốc bằng gốm này được tạo hình khá cầu kỳ và tỉ mỉ đến từng chi tiết nhỏ. Cấu tạo của tẩu thuốc về cơ bản vẫn gồm hai phần là nỏ tẩu và cán tẩu. Tuy nhiên, ở tẩu thuốc bằng gốm này, nghệ nhân đã rất khéo léo khi tạo hình chiếc tẩu mang dáng dấp của một nụ hoa cúc đang chớm nở, với phần nỏ tẩu là nụ cúc, cán tẩu là phần nhành cúc ở phía dưới của nụ. Mặc dù có những yếu tố cách điệu nhất định, nhưng khi quan sát kỹ vẫn có thể nhận ra điều đó. Nỏ tẩu hơi nghiêng, miệng loe, chính giữa có khoét lỗ để nhồi thuốc; phần cán tẩu nằm ngang, thóp dần về phía miệng hút, phần rìa hai bên tạo hình cách điệu hai dãy lá của nhành bông cúc. Những chiếc tẩu thuốc bằng gốm này được nung khá kỹ nên xương gốm chắc mịn và có màu đỏ nhạt.

Ngày nay, mặc dù cuộc sống ngày càng hiện đại hơn, nhưng trong các bản làng vùng cao của người Bana, chúng ta vẫn dễ dàng bắt gặp hình ảnh những người già ngậm tẩu thuốc bên bếp lửa và truyền dạy những kinh nghiệm quý báu cho con cháu của họ trong đó có lẽ không thiếu cách thức làm ra những chiếc tẩu thuốc như vậy.

NGUYỄN VIẾT TUẤN