Triều Tây Sơn trên sân khấu truyền thống
Chỉ tồn tại khoảng thời gian ngắn nhưng triều Tây Sơn đã lập nhiều chiến công hiển hách trong cuộc chiến chống giặc ngoại xâm, giữ gìn toàn vẹn lãnh thổ quốc gia. Vì vậy, sân khấu truyền thống Bình Ðịnh không ngừng tìm tòi, nghiên cứu, sáng tạo, làm nên những tác phẩm sân khấu lớn, góp phần xây dựng, củng cố hình tượng các anh hùng dân tộc.
Nhà hát Nghệ thuật truyền thống tỉnh với hai loại hình nghệ thuật Tuồng và Bài chòi đã dàn dựng rất nhiều vở diễn về hình tượng vua Quang Trung- Nguyễn Huệ, các văn thần võ tướng Tây Sơn.
Lừng lẫy trên sân khấu tuồng
Với thế mạnh đậm chất bi hùng của nghệ thuật tuồng, Nhà hát ưu tiên lựa chọn dàn dựng nhiều vở diễn xoay quanh các lãnh tụ Tây Sơn như: Tây Sơn tụ nghĩa (tác giả: Tống Phước Phổ, đạo diễn: NSƯT Hưng Quang, phục dựng: NSƯT Hoàng Ngọc Đình) nói về buổi đầu dấy nghĩa và tập hợp lực lượng của phong trào nông dân Tây Sơn; Quang Trung đại phá quân Thanh (tác giả: Trúc Đường, đạo diễn: GS Hoàng Chương) là hình ảnh vua Quang Trung cùng quân đội Tây Sơn trong đại thắng mùa xuân 1879 đánh tan 29 vạn quân Thanh xâm lược, thống nhất sơn hà, mở ra kỷ nguyên độc lập, thống nhất, hùng cường cho dân tộc ta. Vở diễn này đã được Trung ương Đảng tặng “Bằng khen Đặc biệt” chào mừng Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ V - năm 1980 (Nhà hát phục dựng năm 2015).
Một cảnh trong vở tuồng Tây Sơn tụ nghĩa. Ảnh: N.T.H
Nhắc đến Hoàng đế Quang Trung trên sân khấu nếu không nhắc đến vở Mặt trời đêm thế kỷ (tác giả Lê Duy Hạnh - Võ Sỹ Thừa) sẽ là một thiếu sót lớn. Đây cũng là một vở diễn về người anh hùng áo vải nhưng ở tầm toàn diện hơn khi đề cập đến tài năng, trí tuệ mẫn tiệp và tình cảm bao dung của vị hoàng đế nông dân. Ở đó còn có những nét đột phá trong tâm hồn, những ưu tư về nghĩa nước tình nhà trong sâu thẳm trái tim của vị tướng.Vở diễn này đã gây tiếng vang lớn khi được chọn biểu diễn phục vụ Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI - năm 1986 tại Hà Nội.
Năm 1999, Nhà hát tiếp tục dựng vở Trời Nam (tác giả: Lê Duy Hạnh, đạo diễn: NSƯT Hoàng Ngọc Đình) hướng đến hình ảnh vua Quang Trung- Nguyễn Huệ chèo lái con thuyền dân tộc vượt qua bao khó khăn trong công cuộc xây dựng đất nước sau khi thoát khỏi họa ngoại xâm. Về tuồng, còn có thể thể kể đến vở Đêm sáng phương Nam (tác giả: Văn Trọng Hùng, đạo diễn: NSƯT Hoàng Ngọc Đình) với hình tượng vua Quang Trung - Nguyễn Huệ không chỉ là một vị tướng bách chiến bách thắng mà còn là một vị hoàng đế có tài thống nhất nhân tâm vì mục tiêu đánh thắng ngoại xâm, ở đây là đánh thắng quân Xiêm trong trận Rạch Gầm - Xoài Mút. Về các văn thần võ tướng có thể kể đến vở Bùi Thị Xuân hồi kết cuộc (tác giả Lê Duy Hạnh). Vở diễn giành HCV danh giá tại Hội diễn sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc năm 1995.
Sáng chói ca kịch bài chòi
Ca kịch bài chòi có rất nhiều đất diễn, khiến công chúng rung động trên nhiều cung bậc khác nhau khi hát về đề tài vương triều Tây Sơn. Với thế mạnh là những làn điệu ngọt ngào, sâu lắng, bay bổng, dễ đi vào lòng người, nghệ thuật bài chòi có thế mạnh khai thác thế giới nội tâm nhân vật, gần gũi với cuộc sống, mà điển hình là vở Anh hùng với giai nhân (tác giả Văn Trọng Hùng - Sỹ Chức) kể về cuộc hôn nhân giữa người anh hùng áo vải Nguyễn Huệ và nàng công chúa khuê các Ngọc Hân. Trong một cuộc hôn nhân chính trị tưởng chừng không thể có tình yêu, cuối cùng bất ngờ ngày càng gắn bó, mặn nồng, tha thiết, vươn tới đỉnh cao thượng, trở thành mối tình tuyệt đẹp khi chan hòa với tình yêu nước non gấm vóc Việt Nam.
Những năm gần đây, công chúng dành cho vở ca kịch bài chòi Khúc ca bi tráng (tác giả: Văn Trọng Hùng, đạo diễn: NSND Hoài Huệ) sự hâm mộ nồng nhiệt. Lấy bối cảnh lịch sử giai đoạn thoái trào của nhà Tây Sơn dưới thời vua Cảnh Thịnh, xoay quanh các nhân vật ở hai chiến tuyến: Các tướng lĩnh nhà Tây Sơn (Trần Quang Diệu, Bùi Thị Xuân) và danh tướng triều Nguyễn (Võ Tánh, Ngô Tùng Châu), vở diễn ca ngợi những tấm gương nghĩa khí mà cái chết của họ đã trở thành bất tử. Võ Tánh và Trần Quang Diệu là những bậc trung thần, gặp nhau ở nhân cách cao cả. Cả một đời vì trăm họ giang sơn/ Dẫu khác chúa nhưng không khác lòng yêu dân yêu nước. Từ chỗ đối địch nhau ở hai chiến tuyến, hai võ tướng Trần Quang Diệu và Võ Tánh trở thành bạn của nhau. Võ Tánh tuẫn tiết, Trần Quang Diệu cảm kích, cho an táng Võ Tánh theo đại lễ và khắc bia thờ “Song Trung” là hành động đẹp, đáng để chúng ta hôm nay chiêm nghiệm, suy ngẫm.
NSƯT Băng Châu - người thể hiện thành công vai nữ tướng Bùi Thị Xuân trong vở ca kịch bài chòi Chói rạng sơn hà (tác giả Sỹ Chức), nhờ đó đã giành được HCV cá nhân tại Liên hoan Tuồng và Dân ca kịch toàn quốc năm 2019 - chia sẻ: “Nữ tướng Bùi Thị Xuân là một vai diễn khó. Với nhiều trạng thái, cung bậc cảm xúc khác nhau: Nhiều đoạn nhân vật giằng xé nội tâm, đan xen buộc tôi phải đào sâu suy nghĩ, tìm cách thể hiện tâm trạng, hình ảnh, tính cách nhân vật trong một khoảng thời gian và không gian nhất định. Khán giả xem có thể cảm nhận được từng góc cạnh của nhân vật mà vẫn hài hòa duy nhất một xác thân, cùng niềm thương cảm và kính trọng nữ tướng, giữ được trọn vẹn nghĩa nước tình nhà, tinh thần hi sinh hiên ngang, không khiếp sợ trước kẻ thù dù phải chịu cảnh mất chồng, mất con...”.
Gần đây, với vở ca kịch bài chòi Cô thần (tác giả Văn Trọng Hùng), chúng ta có thêm một cách tiếp cận khác về triều đại Tây Sơn. Ở giai đoạn cuối của Vương triều, gian thần lộng hành, vua Cảnh Thịnh còn nhỏ tuổi, nhu nhược, muôn dân lầm than, thống khổ, trung thần Trần Văn Kỷ - một mưu sĩ tài ba từng giúp nhiều việc lớn cho triều đình đành bất lực trước thế cuộc và gieo mình xuống dòng Hương Giang để giữ tròn khí tiết.
***
Có thể nói, thông qua ngôn ngữ sân khấu mềm mại, lý giải đa chiều, khách quan của nhiều tác giả kịch bản nổi tiếng và bàn tay tài hoa của những đạo diễn có tầm, tất cả đã góp phần khắc họa, vừa khái quát vừa chi tiết về triều Tây Sơn hào hùng, oanh liệt, ngợi ca những anh hùng dân tộc ra đời, gắn bó với quê hương Bình Định.
NGUYỄN THÚY HƯỜNG