Cuộc đời tôi gắn bó với Đất Bình Định
Nhà thơ Tế Hanh đã ra đi vào cõi vĩnh hằng khi cận kề tuổi 90 (1921 - 2009) tại Hà Nội. quê hương ông là ở xứ mía đường Quảng Ngãi nhưng cuộc đời và sự nghiệp của ông - một nhà thơ lớn của dân tộc - lại có nhiều gắn bó với Bình Định, xứ sở mà ông yêu thương gọi là quê hương thứ hai của mình.
Lần đó vào đầu năm 1993, ra Hà Nội công tác, sau khi đến Bộ Văn hóa Thông tin xin được giấy phép cấp cho tờ báo Bình Định xuất bản ba kỳ/ tuần, tôi tranh thủ đến thăm nhà thơ Trinh Đường ở khu tập thể Trung Tự. Biết tôi có ít thời gian ở Hà Nội, nhà thơ Trinh Đường đã lên kế hoạch sít sao. Theo đó tôi và nhà thơ Trinh Đường đạp xe đạp gần chục cây số đến thăm nhà thơ Tế Hanh ở khu tập thể số 10 đường Nguyễn Thượng Hiền, cạnh hồ Thiền Quang.
Tôi vô cùng biết ơn sự sắp xếp của nhà thơ Trinh Đường. Một phần tôi rất mong được gặp nhà thơ Tế Hanh, một nhà thơ lớn của dân tộc mà tôi rất hâm mộ và nhất là các bài thơ Nhớ con sông quê hương, Bài thơ tình ở Hàng Châu nổi tiếng của ông đã ám ảnh nhiều thế hệ học văn, làm thơ suốt bao thập niên qua. Và cả vì lời nhà thơ Trinh Đường: “Tế Hanh mắt mờ từ lâu rồi, chẳng đi đâu xa được, thương lắm…”.
Nhà thơ Tế Hanh cùng gia đình sống thanh bần trong một căn gác của khu tập thể. Vừa bước vào nhà ông, tôi đã rất xúc động, hai tay tôi vội ôm lấy tay nhà thơ Tế Hanh. Ông đang ngồi trên tấm phản giữa nhà, mắt mở to mông lung… mà lòng tôi trào dâng một niềm thương mến vô biên.
Sau khi được nhà thơ Trinh Đường giới thiệu với nhà thơ Tế Hanh, tôi chỉ thưa được với ông mấy lời thăm hỏi ngắn gọn. Rồi hai nhà thơ tri kỷ hình như quên mất sự có mặt của một người phụ nữ ở xa đến, họ xáp vào nhau hàn huyên về các nhà thơ, cùng nhau đọc những bài thơ, đoạn thơ, câu thơ hay của các nhà thơ mà họ yêu mến. Rồi sau đó hai người đọc thơ cho nhau nghe. Nhà thơ Trinh Đường hay để Tế Hanh đọc nhiều hơn. Mắt nhà thơ Tế Hanh như sáng ra và nhìn về một hướng xa xăm khi ông đọc những bài thơ tâm huyết của mình.
Một hồi lâu, sực nhớ còn có tôi bên cạnh, nhà thơ Tế Hanh dừng chuyện bàn thơ với Trinh Đường, ông ân cần hỏi han tôi về gia đình và quê hương Bình Định. Sau một lúc thưa chuyện cùng ông, dần dạn dĩ khi đứng trước nhà thơ cây đa cây đề của nền văn học nước nhà, tôi liền chớp thời cơ hỏi thăm ông:
- Thưa anh, được biết anh quê ở Quảng Ngãi và có rất nhiều bài thơ viết về nơi chôn nhau cắt rốn của mình như Quê hương, Nhớ con sông quê hương… Nhưng mọi người cũng biết anh có nhiều gắn bó với Bình Định?
Như được bắt đúng tâm trạng, chẳng một phút chần chừ, ông nói ngay:
- Thật khó xác định Bình Định đã trở thành quê hương thứ hai của tôi từ lúc nào. Mặc dù tôi đã từng đi học, hoạt động cách mạng và tham gia công tác trên khắp cả miền Trung, nhưng nơi tôi dừng chân lại và gắn bó tình yêu cuộc đời mình ở đó, chính là Bình Định. Đôi lúc có cảm giác như từ thuở vua Quang Trung - Nguyễn Huệ thần tốc ra Bắc dẹp giặc Thanh, dấu chân của người, tiếng nói của người đã vang vọng kêu gọi tôi ngay từ lúc tôi cất tiếng khóc chào đời… Các nơi khác tôi cũng gắn bó, gắn bó như những người bạn chí thân, còn riêng với Bình Định là người yêu.
Nói rồi ông cười. Tiếng cười rất tự nhiên chân tình đầy tâm tưởng của ông làm cho nhà thơ Trinh Đường và tôi hết sức xúc động. Tôi hoàn toàn tin rằng nhà thơ Tế Hanh nói chân tình tự tấm lòng. Bởi thực tế trong gia đình, người vợ hiền thục, điểm tựa của cuộc đời ông chính là một cô gái Bình Định xinh đẹp.
Tế Hanh kể: Cách mạng Tháng Tám, tôi tham gia khởi nghĩa ở Huế. Sau đó về Đà Nẵng làm ủy viên giáo dục trong UBND TP Đà Nẵng. Toàn quốc kháng chiến 19.12.1946, tôi làm trong mặt trận Quảng Nam Đà Nẵng, đến năm 1947 tôi về Quảng Ngãi dạy trường tiểu học bình dân miền Nam Trung bộ. Năm 1948, thành lập Hội Văn nghệ Liên khu 5, tôi ở trong Ban Thường vụ của Hội. Và Hội Văn nghệ Liên khu 5 cũng như phần lớn các cơ quan thuộc Liên khu 5 hồi đó đều đóng tại Bình Định. Từ đó cho đến kết thúc chín năm kháng chiến, hòa bình lập lại (1954) hầu hết thời gian tôi ở Bình Định. Có thể nói, cuộc đời gắn bó máu thịt với Bình Định; tôi có nhiều kỷ niệm không thể quên với Hoài Nhơn, Hoài Ân, Phù Mỹ, An Nhơn, Tuy Phước, Quy Nhơn…
Nhà thơ Tế Hanh có nhiều kỷ niệm với Hoài Nhơn, Hoài Ân, Phù Mỹ, An Nhơn, Tuy Phước, Quy Nhơn.
- Trong ảnh: Một góc TX Hoài Nhơn hôm nay. Ảnh: D.NHÂN
Trong tâm hồn tôi luôn có nhiều sự trăn trở, cũng như các nhà thơ khác, tôi muốn hồn thơ mình vừa có thêm cái mới của thời đại đem đến nhưng trên thực tế phần nhiều thay đổi hồn thơ thì chỉ ý muốn cũng không được mà còn phải cần có thời gian. Nhìn lại những tác phẩm viết trong cuộc kháng chiến ở Khu 5, tôi thấy đó như là một sự tìm tòi, thử nghiệm. Trong kháng chiến tôi đã ra được các tập thơ: Hoa mùa thi, Hai đêm bình nghị, bây giờ đọc lại tôi thấy có hai nhược điểm, lúc thì trừu tượng cầu kỳ, lúc thì quá dễ dãi. Có đôi bài được người ta chú ý nhưng không được toàn diện, như bài Người đàn bà Ninh Thuận viết năm 1949; Bà mẹ canh biển viết về Bình Định cũng chỉ được đôi câu …
Sau khi tập kết ra Bắc, từ năm 1956, những kỷ niệm gắn liền với Bình Định thúc giục tôi viết về Bình Định nhiều hơn và có nhiều bài sâu, chất lượng tốt hơn, như bài Mặt quê hương viết năm 1963.
Mặt em như tấm gương
Anh nhìn thấy quê hương…
Cũng như ở Quảng Ngãi, Bình Định đã đi vào thơ tôi như là máu thịt. Trong bài Buồn riêng vui chung tôi viết: Chúng ta có những nỗi buồn riêng/ Trong cảnh nước nhà chia cắt/ Quằn quại máu sôi trào nước mắt/ Quảng Ngãi anh và Bình Định em.
Và da diết lạ trong bài Nhớ Quy Nhơn, đã đăng ở báo Nghĩa Bình: Lần này ta lại nhớ Quy Nhơn/ Tâm trí nao nao sáng chập chờn/ Bình Định bao giờ em trở lại?/ Hàng dừa trong gió gọi từng cơn.
Với giọng Quảng hơi nặng nhưng ấm áp, Tế Hanh dốc tâm sự lòng mình, ông nói buồn là mắt ông thật tệ, nhiều năm nay không viết bình thường được. Ông viết là viết theo trí nhớ của bàn tay chứ không hề nhìn thấy gì. Nghe ông nói, nhìn đôi mắt nâu của ông vẫn mở to, thật thương cảm vô cùng. Nhà thơ Trinh Đường nói “Tế Hanh viết thử xem”. Nhà thơ Tế Hanh liền nhờ cô Lâm Yến, người vợ tảo tần đảm đang lấy giúp ông giấy bút. Ông cầm lấy bút, giấy, dùng các ngón tay cái và tay trỏ vuốt góc tờ giấy như định hình trang giấy, rồi đặt nhẹ xuống phản, sau đó ông lấy ngón tay trỏ của bàn tay trái đặt lên trang giấy làm dòng kẻ và viết theo “dòng kẻ nổi” đó, ông viết:
Anh theo các phố đó đây
Thêm yêu Hà Nội vắng đầy cả em
Lặng lẽ nhìn ông viết câu thơ lên dốc, trong khi vẫn nói, vẫn cười mà chúng tôi không ngăn được dòng nước mắt… Khi tôi bày tỏ, qua cuộc nói chuyện này, nhà thơ muốn nhắn gửi gì đến những người viết trẻ ở Bình Định? Nhà thơ Tế Hanh với đôi mắt nâu nhìn xa xăm, ông nhớ lại.
“Ngày 31.3.1975 Bình Định giải phóng, tôi cùng Vương Linh vào Quy Nhơn, vừa lúc gặp anh Nguyễn Văn Bổng từ phía Nam ra, vui mừng khôn xiết. Sau đó chúng tôi có tổ chức buổi gặp mặt với một số anh em trí thức và học sinh ở Quy Nhơn. Tại cuộc gặp mặt xúc động này, với niềm tự hào của một người con Bình Định, tôi cũng có những phát biểu với anh em bằng sự xúc động chân thành. Tôi nói Bình Định có những ưu thế mà không phải nơi nào cũng có được, đó là quê hương của anh hùng Tây Sơn Quang Trung - Nguyễn Huệ; là nơi có rất nhiều di tích của dân tộc Chiêm Thành, là cái nôi của tuồng cổ. Bình Định còn một đặc biệt khác nữa là một trong những trung tâm quan trọng của phong trào Thơ Mới với sự nổi tiếng của các nhà thơ Hàn Mặc Tử , Xuân Diệu, Chế Lan Viên, Quách Tấn, Yến Lan và Bích Khê nữa. Bích Khê tuy là người Quảng Ngãi nhưng học ở Bình Định và trưởng thành ở Bình Định. Và tôi tự hào về Bình Định - vì đó là quê hương thứ hai đã gắn bó máu thịt với tôi”.
BÙI THỊ XUÂN MAI