Khai quật phế tích tháp Chăm ở núi Cấm (Bình Nghi - Tây Sơn):
Thêm thông tin khoa học cho nghiên cứu tháp Chăm Bình Định
Nhằm sưu tầm hiện vật và phục vụ nghiên cứu về tháp Chăm nói riêng, di tích Chăm nói chung ở Bình Định, từ ngày 5.8, Bảo tàng Tổng hợp tỉnh đã tiến hành khai quật một phế tích tháp ở núi Cấm, xã Bình Nghi, huyện Tây Sơn.
Những ngày này, dưới cái nắng như thiêu như đốt trên đồi núi Cấm, 4 cán bộ của Bảo tàng Tổng hợp Bình Định (gồm chủ trì khai quật và 3 cán bộ kỹ thuật) cùng 16 nhân công lao động, tỉ mẩn bóc tách từng lớp đất đá dày, tìm kiếm hiện vật để làm sáng rõ những bí ẩn nằm sâu dưới lòng đất.
1 trong 54 phế tích tháp Chăm đã sụp đổ
Phế tích tháp Chăm núi Cấm nằm trên mỏm đồi ngọn núi này, trong khu vườn mít, xoài do người dân địa phương trồng, thuộc địa phận thôn 2 (Thủ Thiện Thượng), xã Bình Nghi. Mang đặc điểm chung của kiến trúc đền tháp Chăm, phế tích được xác định là một quần thể tháp, gồm tháp chính (tháp trung tâm), các tháp phụ nhỏ hơn ở xung quanh và tháp cổng. “Tuy nhiên, tất cả đều đã bị sụp đổ từ lâu (không xác định được thời gian) và bị xâm hại nghiêm trọng, qua khai quật đợt này (cũng là lần đầu tiên), bước đầu cho thấy chỉ còn lại phần nền móng”, Giám đốc Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Đinh Bá Hòa, chủ trì khai quật cho hay.
Hệ thống tháp Chăm trên địa bàn tỉnh Bình Định đã phát hiện và xác định được cho đến nay, gồm 8 cụm 14 tháp hiện còn đứng vững cùng 54 phế tích tháp khác đã sụp đổ. Phế tích tháp Chăm trên núi Cấm là một trong số tháp đã không còn trụ được này, cũng là nơi một số hiện vật giá trị được tìm thấy. Khoảng thời gian từ sau giải phóng đến đầu 1989, chịu chung số phận như nhiều tháp Chăm khác trên địa bàn tỉnh, phế tích tháp núi Cấm bị xâm hại bởi nạn đào bới để tìm cổ vật, lấy gạch đá… Khi các cơ quan chức năng vào cuộc, ngăn chặn, đã thu giữ 74 hiện vật có giá trị và giao lại cho Bảo tàng Tổng hợp Bình Định để phục vụ trưng bày, nghiên cứu.
Trong nhiều hiện vật phát hiện tại đây, có pho tượng nữ thần Devi bằng đá sa thạch (hiện trưng bày tại Bảo tàng Tổng hợp Bình Định), được đánh giá là một trong những tác phẩm điêu khắc đá quý hiếm vào loại đẹp nhất của nền điêu khắc Chămpa cổ. Cho đến nay trên cả nước, tượng nữ thần Devi (hay còn gọi đầy đủ theo thần thoại Ấn Độ là Gangadevi - nữ thần sông Hằng) trong điêu khắc đá Chăm, chỉ mới phát hiện hai tượng: một ở Quảng Nam (phát hiện sớm vào tháng 1.1911, hiện trưng bày tại Bảo tàng lịch sử Việt Nam - TP Hồ Chí Minh) và tượng thứ hai chính tại núi Cấm của Bình Định!
Cần thiết khai quật để nghiên cứu
Được biết, không chỉ là nơi phát hiện hiện vật có giá trị, phế tích tháp núi Cấm còn nằm trong vùng có mật độ di tích, phế tích tháp Chăm dày, cần được khai quật để nghiên cứu và thử tìm mối liên quan giữa các tháp. Chỉ riêng trong thôn 2 đã có tới 3 tháp Chăm, gồm tháp Thủ Thiện (còn đứng) và 2 phế tích tháp (đã sụp đổ) là tháp núi Cấm và tháp Bàu Sen. Ba tháp, mỗi tháp cách nhau khoảng 1km theo đường chim bay, nối lại tạo thành thế tam giác cân. Trong khi đó, tháp Bàu Sen đã bị hủy hoại hoàn toàn, gần như không còn giá trị để nghiên cứu.
Phế tích cũng là di tích, theo Luật Di sản văn hóa cũng được bảo vệ, tuy nhiên trên thực tế, ngành chức năng, chính quyền và người dân vẫn ưu tiên bảo vệ cho những di tích đã được xếp hạng hơn. Nguy cơ phế tích bị xâm hại luôn rất cao. Đây là lý do để cơ quan chức năng tiến hành khai quật tại phế tích tháp núi Cấm và cũng là lần đầu tiên phế tích này được khai quật, để từ đó có những thông tin khoa học, kết quả nghiên cứu cụ thể, sâu hơn. Mặt khác, Bình Nghi là nơi “trú ngụ” của nhiều di tích Chăm lẫn Việt, tập trung nhiều nhất ở thôn 1 (Lai Nghi) và thôn 2. Các di tích thường nằm trong khu dân cư, khu sản xuất nông - lâm nghiệp, do vậy, khai quật để cứu vãn di tích, giữ lại hiện vật, phục vụ nghiên cứu là cách giải quyết hài hòa giữa vấn đề văn hóa và nhu cầu dân sinh.
Ghi nhận tại hiện trường khai quật phế tích tháp núi Cấm ngày 11.8, tiến độ khai quật hiện đang hoàn thành xử lý lớp 2 và chuẩn bị đào lớp 3. Trước đó, từ ngày 5 đến chiều 7.8, sau khi xử lý xong bề mặt (phát cây, làm sạch và làm phẳng mặt bằng), đoàn khai quật tiến hành căng hố và bắt đầu xử lý lớp mặt. Với diện tích khai quật 300m2, đoàn khai quật đã mở 2 hố, hố 1 rộng 60m2 và hố 2 rộng 80m2. Chủ trì việc khai quật, ông Đinh Bá Hòa cho hay: “Kết quả bước đầu, tại hố 1 góc phía Đông đã phát hiện được nền móng tháp - nghi là tháp chính - trong tình trạng nham nhở, không bằng phẳng, kết cấu khá lỏng và điều lạ là gạch bị xếp xéo… Tại hố 2, nơi xác định là chân tháp, chúng tôi đã bắt gặp nền thành dẫn vào tháp, gạch ở đây cũng bị ghép nghiêng. Hiện vật thu được chưa có tượng, đa phần là hoa văn trang trí bằng các chất liệu: đá, đất nung, gốm, ngói… Dự kiến, đến hết tháng 8, sau khi đợt khai quật hoàn tất và xử lý hiện vật, sẽ có kết quả báo cáo cụ thể”.
SAO LY