Phát hiện hai bộ hiện vật liên quan đến tín ngưỡng phồn thực của người Champa
Mới đây, tại xã Nhơn Hậu (thị xã An Nhơn), trong khi canh tác, người dân địa phương đã tìm thấy hai bộ hiện vật bằng đá sa thạch.
Mỗi bộ gồm một vật hình trụ tròn và một đế. Phần đế có mũi nhọn lớn, cao hơn phần đáy; đáy bằng và thấp hơn phần mũi; kích thước dài 40cm, rộng 15 cm. Phần đế trông rất giống chiếc thuyền đánh cá của ngư dân hiện nay. Còn vật hình trụ tròn dài 20cm, đường kính từ 8-10cm. Hai bộ hiện vật này được mài nhẵn, không có hoa văn trang trí (ảnh).
Trước đây, thời còn tỉnh Nghĩa Bình, Phòng Văn hóa huyện Bình Sơn có phát hiện lưu giữ một bộ hiện vật kiểu này. Các nhà chuyên môn vẫn gọi loại hình hiện vật này là “bàn nghiền” nhưng nghiền gì thì chưa có một giải thích nào thỏa đáng. Tôi đã từng thông báo về phát hiện này tại một Hội nghị Thông báo Khảo cổ học hàng năm tại Hà Nội. Khi đó, tôi cho rằng, đây là vật thờ trong tín ngưỡng phồn thực của người Champa.
Với hai bộ hiện vật vừa tìm thấy tại Nhơn Hậu, phân tích trên phương diện văn hóa và tín ngưỡng của người Chăm, tôi vẫn giữ quan điểm rằng, phần đế hình thuyền là Yoni (mang tính âm) và hình chiếc trụ tròn là Linga (phần dương) - hai khái niệm biểu trưng cho sự sinh sôi nảy nở. Cho nên, đây là vật sử dụng lễ nghi mang tính phồn thực của người Chăm chứ không phải là vật dụng dùng trong sinh hoạt đời thường hay “bàn nghiền” như cách gọi từ trước đến nay.
Vấn đề đặt ra là tại sao người Chăm lại làm vật dụng phồn thực hình thuyền mà không phải hình dáng nào khác. Có lẽ, qua vật này, người Chăm xưa muốn tái hiện hình ảnh chiếc thuyền cổ mà cư dân Champa vẫn dùng trong sinh hoạt đời thường, đánh bắt hải sản, đi lại và trao đổi hàng hóa giữa các vùng trong khu vực, cũng như hình ảnh chiếc thuyền chiến của họ.
Bảo tàng Bình Định đang có ý định mua hiện vật trên để bổ sung vào bộ sưu tập điêu khắc Chăm, phục vụ cho công tác trưng bày tại Bảo tàng thời gian tới.
ĐINH BÁ HÒA