Chuyện về “bà Tư bài chòi”
Đến thôn Bắc Nhạn Tháp, xã Nhơn Hậu, thị xã An Nhơn, hỏi thăm về “bà Tư bài chòi” nhiều người biết. Nghệ nhân này tuy tuổi cao sức yếu không còn đi hát, nhưng vẫn còn nắm giữ nhiều “vốn quý” về bài chòi cổ Bình Định sau gần nửa thế kỷ gắn bó với nó.
1.
Sinh năm 1931, thuở nhỏ bà Nguyễn Thị Tư đã rất thích nghe hô bài chòi. Từ thích nghe rồi muốn được hát, cô gái trẻ Nguyễn Thị Tư quyết định “tầm sư” một người thầy mù hô bài chòi rất hay ở thị trấn Đập Đá. Thời 9 năm kháng chiến chống Pháp, Nguyễn Thị Tư đã tham gia đóng góp giọng hát bài chòi của mình trong những buổi biểu diễn văn nghệ tuyên truyền kháng chiến ở quê nhà xã Nhơn Hậu. “Những năm kháng chiến tôi hát bài chòi chủ yếu có nội dung tuyên truyền như động viên bà con lao động sản xuất, những người đi dân công tiếp vận. Sau đó đến năm 32 tuổi, khi con cái đủ lớn để có thể tự chăm sóc nhau, tôi mới bắt đầu xa nhà tham gia diễn trong các gánh bài chòi”, bà Nguyễn Thị Tư nhớ lại.
Cô đào Nguyễn Thị Tư có điểm bất lợi về “sắc” do mắt hơi kém, nhưng bù lại có giọng hô hát bài chòi hay và có thể đóng được nhiều vai diễn nên được các bầu tìm đến mời đi hát quanh năm ở nhiều địa phương trong tỉnh. Trong mỗi lần tổ chức đánh bài chòi cổ vào dịp Tết đến xuân về ở nhiều làng quê trước đây, bà Tư là một trong những người làm hiệu được nhiều người ưa thích. Bà Tư chia sẻ kỷ niệm: “Có lần tôi đi chơi ngày Tết trên thị trấn Gò Găng, vô tình thấy có tổ chức hội đánh bài chòi, đến xem thì thấy người ta toàn ngồi bên ngoài đường lộ nghe chứ không vô tham gia. Thấy tôi đến, những người tổ chức hội đánh bài chòi vui mừng chạy ra kéo tay năn nỉ “chị Tư vô làm hiệu giúp em, chứ người chơi thưa thớt”. Tui nhận lời vào tham gia hô, chỉ mới dăm câu thì bên ngoài người xem kéo vô đông nghẹt hội chơi.
Trong một lần đi diễn, bà Tư được bạn nghề giới thiệu với NSƯT Nguyễn Kiểm (Đoàn Ca kịch Bài chòi Bình Định) để ông ghi âm giọng hát. Chị Nguyễn Thị Khánh, con gái bà Tư, kể: “Tui còn nhớ mẹ về khi ấy vui vẻ nói rằng vừa được ông nghệ sĩ bài chòi nổi tiếng ghi âm và còn khen hát hay. Một thời gian sau, chú Nguyễn Kiểm đã gửi băng ghi âm về UBND xã Nhơn Hậu, rồi được phát trên hệ thống loa phóng thanh của xã cho đông đảo người dân nghe, ai cũng thích”.
2.
Có dịp gặp Nghệ nhân dân gian Nguyễn Thị Minh Liễu (Tuy Phước) mới đây, chúng tôi ngạc nhiên khi được nghe chị nói về một “nghệ nhân lạ” với lời đánh giá đầy trân trọng: “Ngoài cụ Lê Thị Đào, hiện vẫn còn một nghệ nhân cao tuổi nữa ở Bình Định là Nguyễn Thị Tư ở thôn Bắc Nhạn Tháp cũng “chín” nghề lắm! Cô Tư là bạn diễn cùng thời với mẹ tôi, có cốt bài chòi cổ rất vững vàng và thuộc nhiều tuồng tập”.
Nghệ nhân dân gian Nguyễn Thị Đức (Phù Cát) nhìn nhận: “Cô Tư có làn hơi rất tốt, vẫn giữ được những năm sau này khi tuổi cao. Được nhiều gia đình mời đến tận nhà, giọng hô bài chòi của cô Tư luôn khiến mọi người mê mẩn. Hiện bài chòi dân gian Bình Định đang giữ vai trò quan trọng trong việc lập hồ sơ bài chòi dân gian miền Trung trình UNESCO công nhận là di sản thế giới. Vậy nên, những nghệ nhân cao tuổi giỏi nghề như cô Tư càng đáng được trân trọng hơn”.
Cách đây hơn 16 năm, vợ chồng NSƯT Phan Ngạn đã lặn lội đi khắp các địa phương trong tỉnh để tìm kiếm, mời các nghệ nhân tham gia Câu lạc bộ Bài chòi cổ dân gian Bình Định (thành lập năm 1998). Sau đó, 4 hội viên của Câu lạc bộ được Hội Văn nghệ dân gian (VNDG) Việt Nam phong tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian vào năm 2009. Thắc mắc về việc nghệ nhân Nguyễn Thị Tư giỏi nghề sao lại không tham gia Câu lạc bộ, đã thôi thúc chúng tôi lên đường tìm đến nhà để nghe bà bộc bạch: “Tôi cũng được bạn nghề giới thiệu tham gia Câu lạc bộ bài chòi cổ dân gian Bình Định. Đáng tiếc là khi giấy triệu tập tham gia Câu lạc bộ được gửi về UBND xã, lại ghi nhầm họ của tôi từ Nguyễn sang Trần nên cán bộ xã đã dò hộ khẩu không có. Mãi sau này biết được thì đã lỡ cơ hội và tuổi cũng đã cao”.
Năm 2003, nghệ nhân Nguyễn Thị Tư đại diện cho Hội Người cao tuổi xã Nhơn Hậu đi thi hát dân ca và đoạt giải Nhất trong Ngày hội Văn hóa - Thể thao Người cao tuổi huyện An Nhơn. Từ đó đến nay, bà Tư bị “lãng quên” trong các hoạt động văn nghệ phong trào ở địa phương. Do tuổi cao sức yếu, nghệ nhân Nguyễn Thị Tư (năm nay 83 tuổi) đã không còn đi hát khoảng 5 năm qua, nhưng vẫn còn thuộc nhiều vở tuồng bài chòi cổ như Thoại Khanh Châu Tuấn, Lâm Sanh Xuân Nương, Tam Hạ Nam Đường, Thế tử Thủy Tề… cùng nhiều bài chòi lẻ. Để minh chứng, bà Tư ngồi ngay trên võng tự vỗ tay bắt nhịp hát cho chúng tôi nghe một trích đoạn dài trong Thoại Khanh Châu Tuấn, rồi thêm một “bài chòi lời mới” được hát theo kỹ thuật bài chòi cổ có nội dung nói về người cao tuổi rất ý nghĩa mà bà sưu tầm được cách đây nhiều năm.
Trong hoạt động bảo tồn và phát huy bài chòi cổ Bình Định những năm gần đây, quanh đi quẩn lại cũng chỉ thấy còn có 3 nghệ nhân dân gian Lê Thị Đào, Nguyễn Thị Minh Liễu, Nguyễn Thị Đức được giới chuyên môn đánh giá nắm giữ nhiều vốn quý bài chòi cổ. Nghệ nhân cao tuổi Nguyễn Thị Tư với giọng hát còn tốt, trí nhớ còn minh mẫn, cũng cần được quan tâm tạo điều kiện phát huy khả năng phục vụ cho công tác nghiên cứu, truyền dạy bài chòi cổ Bình Định.
Hoài Thu