Ngành chế biến, xuất khẩu dăm gỗ:
Sản xuất thiếu bền vững
Thời gian qua, Việt Nam được xem là một trong những quốc gia hàng đầu trên thế giới về xuất khẩu (XK) dăm gỗ. Bình Định cũng là một tỉnh có ngành chế biến, XK dăm gỗ lớn trong cả nước. Tuy nhiên, sự phát triển của ngành dăm gỗ Việt Nam nói chung, tỉnh ta nói riêng, không ổn định và thiếu bền vững.
Phát triển tự phát, thiếu quy hoạch
Theo Hiệp hội Gỗ và Lâm sản Việt Nam (VFA), năm 2009 cả nước mới có 47 nhà máy dăm với lượng XK khoảng 2,3 triệu tấn dăm/năm, đến năm 2012 đã tăng lên 112 nhà máy, tổng công suất thiết kế 8 triệu tấn dăm/năm. Trong đó, khu vực Nam Trung bộ có 55 doanh nghiệp (DN) chuyên chế biến, XK dăm gỗ. Theo ông Tô Xuân Phúc, chuyên gia của Tổ chức Forest Trends (Tổ chức phi chính phủ quốc tế, có nhiệm vụ duy trì, bảo vệ, làm giàu rừng và các dịch vụ hệ sinh thái liên quan, thúc đẩy các quá trình bền vững...), năm 2011, một “sự kiện” đối với ngành dăm gỗ là Việt Nam trở thành nhà cung cấp dăm gỗ lớn nhất thế giới, với lượng dăm gỗ XK đạt 5,4 triệu tấn khô, chiếm 20% tổng khối lượng dăm gỗ giao dịch trên toàn thế giới. Riêng năm 2012, các nhà máy dăm gỗ trong nước hoạt động trên 70% công suất và XK trên 6,2 triệu tấn dăm với giá trị kim ngạch xuất khẩu (KNXK) khoảng 650 triệu USD... Các thị trường nhập khẩu dăm gỗ lớn nhất là Trung Quốc, Nhật, Hàn Quốc, Đài Loan.
Kết quả là vậy, song hoạt động của ngành dăm gỗ Việt Nam, trong đó có Bình Định, đã bộc lộ những khó khăn, bất cập. Theo ông Trần Lê Huy, Thư ký Hiệp hội Gỗ-Lâm sản (FPA) Bình Định, sự phân bổ các nhà máy dăm gỗ của Việt Nam bộc lộ sự thiếu cân đối giữa các vùng địa lý trong cả nước. Trong khi khu vực Nam Trung bộ tập trung khá dày các DN chế biến dăm gỗ thì toàn bộ vùng Tây Bắc và Tây Nguyên không có một DN nào. Riêng trên địa bàn tỉnh ta có tới 21 nhà máy dăm gỗ (nhiều nhất nước), với công suất thiết kế 1,38 triệu tấn dăm/năm.
Về nguyên liệu, hiện diện tích rừng trồng nguyên liệu giấy cả nước bình quân khoảng 150 ngàn - 200 ngàn ha/năm. Lượng nguyên liệu từ diện tích này (khoảng 15,5 triệu m3 gỗ/năm) chưa đủ để cung cấp cho các nhà máy dăm hoạt động hết công suất thiết kế, nên có nguy cơ thiếu hụt nguyên liệu trầm trọng. Ông Nguyễn Thế Dũng, Chi cục trưởng Chi cục Lâm nghiệp Bình Định, cho biết, toàn tỉnh có 384 ngàn ha rừng trồng, nhưng diện tích dành cho sản xuất chỉ khoảng 150 ngàn ha. Đối tượng trồng rừng đa phần là hộ nghèo, mỗi khi gặp thiên tai hay khó khăn họ đành phải bán rừng khi gỗ chưa đủ tuổi khai thác. Trong khi đó, rất ít DN chế biến gỗ trên địa bàn tỉnh có diện tích rừng nguyên liệu.
Theo các chuyên gia, nhìn chung, ngành dăm gỗ Việt Nam hiện đang phát triển theo kiểu tự phát, thiếu quy hoạch, kế hoạch cụ thể để đảm bảo tính bền vững. Chính vì chạy theo thị trường và lợi ích ngắn hạn đã dẫn đến tình trạng cạnh tranh về nguồn nguyên liệu giữa các nhà máy dăm với nhau, và giữa ngành dăm gỗ với các ngành khác sử dụng cùng nguồn nguyên liệu. Bên cạnh đó, các DN chế biến dăm gỗ trong nước còn phải đối diện với nguy cơ rủi ro về nhu cầu thị trường, giá cả, thiên tai và chính sách. Tình trạng rớt giá xuất khẩu cùng với việc cắt giảm mạnh sản lượng dăm gỗ nhập khẩu của các thị trường đã dẫn đến hậu quả nhiều DN bị tồn đọng dăm gỗ không tiêu thụ được.
Hài hòa lợi ích, chia sẻ rủi ro
Phát biểu tại Hội thảo tìm giải pháp phát triển ổn định cho ngành dăm gỗ vừa được VFA và FPA Bình Định phối hợp tổ chức tại TP Quy Nhơn, ông Tô Xuân Phúc cho rằng: Để ngành dăm gỗ phát triển bền vững cần phải có quy hoạch cụ thể và đặt trong mối quan hệ giữa ngành dăm gỗ với các ngành có liên quan, trong đó có ngành chế biến đồ gỗ gia dụng, ngành ván ép, giấy và bột giấy, ngành xây dựng… Bài toán quy hoạch cũng cần tính đến sự liên kết đảm bảo bền vững giữa các bên tham gia vào chuỗi cung ứng; đồng thời phải quan tâm đến việc chia sẻ hài hòa giữa lợi ích và rủi ro giữa các bên. Việc hạn chế XK dăm trong bối cảnh hiện tại cũng cần được tính toán kỹ, nhằm tránh gây những tác động tiêu cực đến các bên liên quan.
Theo ông Trần Lê Huy, VFA cần kiến nghị Chính phủ quan tâm và có cơ chế, chính sách cụ thể đối với ngành dăm gỗ, trong đó có chính sách về thuế, chính sách tín dụng ưu đãi; hình thành mạng lưới liên kết 4 nhà - nhà quản lý, nhà khoa học, DN và người trồng rừng. Riêng các DN dăm gỗ cần áp dụng công nghệ chế biến tiên tiến để nâng cao giá trị gia tăng, phát triển nhà máy chế biến gỗ, ván nhân tạo, gắn kết chặt chẽ với vùng nông thôn, liên kết với người trồng rừng. Đồng thời, các DN không nên quá lệ thuộc vào thị trường Trung Quốc, mà nên nghiên cứu, mở rộng sang thị trường Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan.
Theo ông Nguyễn Đức Huyện, Phó Tổng Giám đốc PISICO: Muốn ngành dăm gỗ phát triển bền vững, cần có sự liên kết chặt chẽ của “4 nhà”, song để thực hiện được vấn đề này, vai trò của VFA và FPA Bình Định là rất quan trọng, phải thực hiện tốt vai trò “cầm trịch” nhằm hài hòa các mối quan hệ, đồng thời phân định rõ trách nhiệm, quyền lợi của mỗi đối tượng, đơn vị, DN. Bên cạnh đó, VFA và FPA Bình Định cũng cần xây dựng quy chế phối hợp và có chế tài cụ thể, rõ ràng đối với từng lĩnh vực, từ khâu trồng rừng đến khâu tiêu thụ.
Ở góc độ quản lý nhà nước, ông Nguyễn Văn Thắng, Phó Giám đốc Sở Công Thương, cho rằng: Muốn ngành dăm gỗ phát triển bền vững cần quan tâm đến việc hài hòa các vấn đề: Kinh tế - Môi trường - Đời sống nhân dân. Riêng các DN dăm gỗ Bình Định, cần đa dạng hóa sản phẩm, như dăm gỗ phục vụ cho chế biến đồ gỗ trong nhà, đồ gỗ ngoài trời, gia công ván ép. Đồng thời, VFA và FPA Bình Định cũng cần xây dựng mối liên kết chặt chẽ giữa các DN dăm gỗ, không để xảy ra tình trạng cạnh tranh thiếu lành mạnh.
VIẾT HIỀN