“Đọc” từ chiếc vò gốm đất nung vẽ rồng
Trong lần về Tây Giang (xã Tây Thuận, huyện Tây Sơn) khảo sát một phế tích tháp Chăm, chúng tôi gặp trong nhà một người dân có một vò đất nung dùng đựng cám cho gia súc. Chiếc vò này không có gì đặc biệt ngoại trừ hình rồng trang trí chạy viền quanh vai, mình tạo vảy xếp lớp, hai cân trước dương móng, miệng há rộng trông rất dữ tợn, bên ngoài trang trí vân mây.
Về kỹ thuật nung, nhìn vào sản phẩm, tôi cho rằng chiếc vò này phải qua hai lần nung. Lần thứ nhất nung thành sản phẩm đất nung, sau đó được vẽ hình rồng bằng men; xong lại tiếp tục đưa vào nung trong lò cho đến khi men chảy. Đây là kỹ thuật nung truyền thống được áp dụng cho gốm men nhiều màu. Với màu men trắng ngà trên nền đất nung, khi men chảy sẽ tạo ra hình rồng màu vàng nhạt trên nền đất nung. Màu vàng trên nền đỏ nhạt quả là rất hợp trong cách phối màu và bố cục.
Chiếc vò này có lẽ nung chưa đạt đến độ hoàn nguyên (hay còn gọi là sản phẩm sống). Chính sai sót này trong kỹ thuật nung đã tạo nên một sản phẩm đẹp có một không hai trong những sản gốm Bình Định được tìm thấy. Có thể xem đây là vò gốm hiếm và đẹp nhất trong các sản phẩm gốm các lò nung của vùng Bình Khê xưa và Tây Sơn ngày nay.
So sánh các sản phẩm gốm được ghi chép, chúng tôi cho rằng đây là sản phẩm lò gốm Thượng Giang thuộc vùng Tây Giang hiện nay.
Trong “Các điều ghi chú về nghề làm gốm ở tỉnh Bình Định”, xuất bản năm 1927, tác giả Roland Bulteau viết về sản phẩm lò nung gốm Đồng Phó (nay thuộc Tây Giang) như sau: “Thượng Giang 27 thợ nam và nữ hiện đang làm gốm, hàng tháng làm được gần 1400 đồ gốm khác nhau, trong đó có 700 cái có tráng men…. Người ta chủ yếu làm các bình hoa hình tròn và lục giác, các dĩa, ống nhổ,thau, vò ấm đun nước, nồi, soong, niêu, bát, bình vôi, lọ, chỉnh, nộng - bussa. Các đồ này bán ra các chợ An Khê (tỉnh Kon Tum); An Thái, Kiên Mỹ (Bình Định)”.
Về niên đại, hình rồng trên vò gốm này vẽ theo cách trang trí hình rồng mà trong mỹ thuật cổ gọi là “long ẩn” (rồng ẩn hiện trong mây) - một loại trang trí hình rồng phổ biến của thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19 thời Nguyễn. Đây cũng là niên đại cho chiếc vò này.
Chiếc vò gốm này đã có mặt trong bộ sưu tập gốm Bình Định của Bảo tàng Tổng hợp Bình Định và sẽ sớm được đưa ra giới thiệu phục vụ người xem.
ĐINH BÁ HÒA